Kolejny, trzeci już spacer po Zatybrzu pozwoli nam odkryć niezwykły klimat tego miejsca oraz odnaleźć ukryte zaułki Trastevere.
Zaczynamy w miejscu już nam znanym, czyli na placu Piazza di G. G. Belli. W oddali widzimy bazylikę S. Crisogono, przed którą w prawo biegnie wąska alejka. Skręćmy tam – to via della Lungaretta, zwana popularnie uliczką tysiąca restauracji.
Leży dokładnie na antycznej rzymskiej drodze zwanej via Aurelia Nova. Natychmiast po prawej stronie zauważymy kościół Sant’Agata in Trastevere.
Według księgi „Liber Pontificalis” kościół ten zbudowano w VIII wieku, na ruinach domu papieża Grzegorza II, na jego zlecenie. Pamiętać jednak należy, że historycy z przymrużeniem oka traktują ten dokument, gdyż udowodniono wielokrotnie jego przekłamania i nieścisłości. Pierwsze, bardziej realne wzmianki o budowli odnajdujemy dopiero w roku 1121, w bulli papieża Kaliksta II. W 1575 r. kościół przekazany został pod opiekę Arcybractwa Doktryny Chrześcijańskiej, które 15 lat wcześniej ufundował Marco de Sadis Cusani. Popularnie zwano ich „Agatystami”. Ich zadaniem było nauczanie biednych dzieci czytania, pisania oraz doktryny chrześcijańskiej. Prowadzili tu bezpłatną szkołę. Lata 1710 – 1711 to czas całkowitej przebudowy kościoła, którą zlecił papież Klemens XI. Wtedy też powstała obecna fasada zaprojektowana przez Giacomo Onorato Recalcati. Prezentuje styl późnobarokowy, artysta wzorował się na stylu Borrominiego. Ostatnia restauracja miała miejsce w latach 1820 – 1821. Wnętrze świątyni jest jednonawowe, z trzema kaplicami na każdym boku, nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami zdobionymi dekoracją wykonaną przez Girolamo Troppa, który jest również autorem fresku w absydzie. Warto zajrzeć do trzeciej kaplicy po prawej stronie, gdzie mieści się dzieło Biagio Puccini „Madonna Różańcowa”. Jest on również autorem dzieła ołtarzowego „Męczeństwo św. Agaty” oraz „Krucyfiksu” umieszczonego w trzeciej kaplicy po lewej stronie kościoła. Po lewej stronie ołtarza głównego zauważymy bardzo znaną rzeźbę „Madonna de’ Noantri” – co znaczy mniej więcej „Nasza Madonna” czyli „Madonna Zatybrzańska”.
Oficjalnie nazywa się ją jednak „Matką Boską Rzeczną”. Jest patronką lokalnego, zatybrzańskiego święta, które przypada na miesiąc lipiec, obchodzone jest na cześć Matki Boskiej z Góry Karmel. Warto wtedy zajrzeć na Zatybrze, aby włączyć się do niezwykłej procesji. W pierwszą sobotę po 16 lipca, przed zachodem słońca wyrusza ona z tego właśnie kościoła i podąża do bazyliki S. Crisogono. Tam figura zostaje na jeden dzień i potem znów uroczyście wraca do św. Agaty. Na zakończenie 8 dni świętowania z Mostu Garibaldiego rzuca się do wody kwiaty. To jedna z trzech procesji jakie się wtedy odbywają. Drugą jest tzw. „procesja rzeczna”. Figurka „Matki Boskiej Rzecznej” umieszczana jest na łodzi i zaczyna swą wodną podróż od Mostu św. Anioła, by po godzinie dotrzeć do Mostu Garibaldiego. Na koniec niesiona jest do bazyliki S. Maria in Trastevere. Tam zostaje do rana, kiedy to odbywa się trzecia procesja – przeniesienie Matki Boskiej znów do kościoła św. Agaty.
Idąc dalej, na rogu uliczki i placu Piazza Giuditta Tavani Arquati, pod numerem 101 zobaczymy XV – wieczną kamienicę, w której mieści się jedna z najlepszych knajpek na Zatybrzu – Carlo Menta – gorąco polecam.
Podążając dalej warto zerknąć w lewo, gdzie dostrzeżemy bardzo romantyczny zaułek vicolo della Torre.
Jeśli będziemy mieć szczęście zobaczymy typową dla małych włoskich miasteczek sytuację: wiszące na linach ponad zaułkiem pranie 🙂
Idąc dalej uliczką via della Lungaretta, na rogu z vicolo di S. Rufina dostrzeżemy kampanilę kościółka SS. Rufina e Seconda.
Według tradycji w III wieku znajdował się tu dom dwóch sióstr: Rufiny i Sekundy, które zostały zamęczone, gdyż przeszły na wiarę chrześcijańską. Pochowano je przy dawnej ulicy via Cornelia (dziś via di Boccea). Pierwsze wzmianki o kościele pochodzą z bulli papieża Kaliksta II. W 1569 r. kościół przeszedł pod opiekę Ojców Mercedarianów z Hiszpanii. W 1611 r. zamieszkały tu Siostry Urszulanki. Wtedy też powstał mały klasztorek, który zbudowano wokół kościoła. Od 1917 r. mieszkają tu Miłosierne Siostry Niepokalanego Poczęcia z Ivrea.
Kolejnym miejscem, do którego zaprowadzi nas uliczka via della Lungaretta będzie plac Piazza di Sant’Apollonia. Bierze swą nazwę od stojącego tu niegdyś kościoła św. Apollonii – dziś już nieistniejącego. Warto wiedzieć, że św. Apollonia, męczennica z III wieku jest świętą broniącą nas przed bólem zęba 🙂 Jest również patronką stomatologów. Wiąże się to z jej męczeństwem, podczas którego poganie zmiażdżyli jej szczękę i wybili wszystkie zęby. Legenda głosi, że po śmierci Rafaela Santi zrozpaczona „Piekareczka” – Margherita Luti – zamknęła się w przykościelnym klasztorze, aby tu umrzeć z tęsknoty za ukochanym. Po wyburzeniu kościoła, w 1910 r. wybudowano w jego miejsce Teatr Amor – dziś zwany Teatro Belli.
Dziś, na rogu placu stoi inna świątynia – kościół S. Margherita.
Ufundował go w 1288 r. papież Mikołaj IV. W roku 1680 kard. Girolamo Gastaldi zlecił architektowi Carlo Fontana przebudowę świątyni, która zyskała obecny wygląd. Obrócono wtedy kościół o 90 stopni. Wnętrze jest jednonawowe z dwiema oryginalnymi kaplicami oraz trzecią, dodaną po prawej stronie w roku 1892. W ołtarzu głównym dostrzeżemy dzieło Giacinto Brandi „Św. Małgorzata w więzieniu”. Po bokach zaś dwa owale autorstwa Giuseppe Ghezzi. Ponadto w kaplicy po lewej stronie mieści się dzieło wykonane przez Baccicia – „Matka Boska Niepokalanie Poczęta pomiędzy świętym Franciszkiem i św. Klarą”.
Od strony południowej plac zamyka Palazzo Pizzirani (budynek nr 3).
Powstał w XVII wieku dla rodu Cesarini, wiek później przeszedł w ręce Pizzarani. Na pierwszym piętrze utworzono wtedy Dom Opieki, gdzie mieszkały 42 biedne panienki, które nie ukończyły 18 roku życia.
Od placu odchodzi uliczka via del Moro. Jeśli w nią wejdziemy, pod numerem 33 zobaczymy Palazzo Ruggeri. Powstał w miejscu dawnej kamienicy należącej do Scipione Perotto, którą zakupił i przebudował w 1541 roku Silvio Ruggeri.
Jeszcze dalej, na rogu z vicolo delle Cinque, pod numerem 64 stoi Palazzo Del Cinque. Zbudowano go w 1416 r. dla znanego rodu markizów Del Cinque.
Wracamy na via della Lungaretta, która kończy się wielkim placem stanowiącym centrum życia Zatybrza. To Piazza di S. Maria in Trastevere. Na środku widzimy ponoć najstarszą z zachowanych fontann w Rzymie.
Tradycja rzecze, że powstała w 1450 r. Znajdowała się jednak w innym miejscu. Na środek placu przenieść ją miał GianLorenzo Bernini w 1658 r. a w 1692 r. przebudował ją Carlo Fontana. W głębi stoi zaś jeden z najciekawszych kościołów Zatybrza – bazylika S. Maria in Trastevere.
Legenda głosi, że w 38 r. p.n.e. w miejscu tym z ziemi wytrysnął olej ziemny, który stanowić miał zapowiedź narodzin Zbawiciela. Tradycja Kościoła głosi zaś, że pierwszy kościół zbudowano tu w czasach pontyfikatu papieża Kaliksta I, czyli w latach 217 – 222. Byłby to zatem najstarszy kościół w Rzymie! Historycy nie zgadzają się jednak z tą piękną tradycją. Wiadomo bowiem, że były to czasy prześladowań chrześcijan, którzy nie budowali wtedy kościołów. Spotykali się w tzw. „domus ecclesiae”, w pomieszczeniach znajdujących się w prywatnych domach mieszkalnych. Wydaje się, że podobnie było tutaj. W III wieku stał tu bowiem dom, w którym mieszkał Kalikst I (titulus Callisti). W 222 r. na Zatybrzu wybuchły zamieszki, lud ruszył na dom Kaliksta, który został wywleczony i ponoć z uwiązanym u szyi kamieniem wrzucony do studni. Nie jest zatem prawdą to co przedstawia nam tradycja Kościoła głosząc, że papież zmarł śmiercią męczeńską w wyniku prześladowań. Pierwszą budowlę sakralną postawił tu dopiero papież Juliusz I, na pewno po roku 340 a przed 352. W VIII i IX wieku kościół przeszedł przebudowy, dodano między innymi nawy boczne, przebudowano prezbiterium. Wtedy też umieszczono tu relikwie św. Kaliksta przeniesione z katakumb jego imienia. Obecna struktura architektoniczna pochodzi jednak z późniejszego średniowiecza, dokładniej z lat 1138 – 1148. Wtedy to papież Innocenty II nakazał świątynię przebudować, wykorzystując do tego celu materiał budowlany pobrany z antycznych Term Karakalli. Lata 1580 – 1585 to czas kolejnej interwencji w strukturę kościoła. Prace na zlecenie austriackiego kardynała Marco Sittico Altemps prowadził prawdopodobnie Martino Longhi Starszy. W 1702 r. papież Klemens XI zlecił Carlo Fontana przebudowę portyku oraz fasady głównej, a papież Pius IX w latach 1866 – 1877 odrestaurował bazylikę pod okiem Virginio Vespignani.
Wyrastająca ponad portykiem fasada zdobiona jest trzema wielkimi oknami (dzieło Vespignani) oraz XIII – wieczną mozaiką przedstawiającą „Matkę Boską na tronie, dwóch donatorów i 10 kobiet”. Figury kobiece symbolizują „Panny Mądre” i „Panny Głupie”, bohaterki jednej z biblijnych przypowieści Jezusa.
Wejście prowadzi przez portyk Carlo Fontana z 1702 r., na który składają się arkady (w liczbie 5) w stylu jońskim, nakryte balustradą zdobioną posągami papieży wykonanymi przez: od lewej Jean – Baptiste Théodon, Michel Maille, Lorenzo Ottoni i Vincenzo Felici. W niszy mieszczącej się na szczycie romańskiej kampanili dostrzec możemy „Madonnę z Dzieciątkiem” – to mozaika z XVII wieku.
Bazylikę zwiedzimy według poniższego planu:
W ścianach portyku (nr 1 na planie) dostrzeżemy wmurowane epigrafy zarówno chrześcijańskie jak i pogańskie pochodzące z wykopalisk w okolicy, pod bazyliką oraz z katakumb św. Kaliksta. Umieszczono je tu na zlecenie kanonika Marcantonio Baldetti w XVIII wieku.
Piękne marmurowe obramowania portali są bardzo stare, z czasów Cesarstwa Rzymskiego.
Wnętrze bazyliki jest trójnawowe, dzielone przez 22 jońskie i korynckie kolumny wykute z granitu, dźwigające architraw. Kiedyś były częścią Term Karakalli. Nawy pokrywa posadzka typu cosmatesca, niestety nie jest oryginalna. Została prawie w całości przebudowana przez Vespignani. Niezwykle bogatym jest drewniany sufit (litera A na planie) zaprojektowany w 1617 r. przez Domenichino. W centralnym oktagonie dostrzegamy malowidło „Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny”. Ściany boczne nawy głównej pokryte są freskami „Święci Męczennicy” z 1870 r.
Na początku nawy, po stronie prawej widzimy marmurowe tabernakulum (nr 2) podpisane przez wykonawcę – Mino del Reame (XV wiek).
Wejdźmy w prawą nawę.
Na jej początku dostrzeżemy „Madonnę z Dzieciątkiem” – fresk z 1452 r.
Kaplica 1) (nr 3) Zaprojektowana została przez Giacomo Onorato Recalcati w latach 1721 – 1727. Dziełem głównym jest „Święta Franciszka Rzymianka” autorstwa Giacomo Zoboli. Po bokach widzimy pomniki grobowe rodziny Bussi wg proj. Francesco Ferrari.
Kaplica 2) (nr 4) Zbudowana wg proj. Filippo Raguzzini w 1739 r. Mieści dzieło Étienne Parrocel – „Narodziny Jezusa”.
Kaplica 3) (nr 5) Wewnątrz zobaczymy XV – wieczny drewniany „Krucyfiks”.
Za kolejną, czwartą kaplicą, w której nie ma specjalnie wybitnych dzieł sztuki, widzimy cenotaf (grobowiec symboliczny) kardynała Pietro Marcellino Corradini (nr 6) z popiersiem wykonanym przez Filippo Della Valle w 1745 r.
Dalej, za wejściem bocznym, mieści się zakratowana nisza z łańcuchem i kamieniem (nr 7), który wg tradycji przywiązano do szyi św. Kaliksta podczas wrzucania go do studni.
W prawym ramieniu transeptu dostrzeżemy cenotaf kard. Francesco Armellini (nr 8), którego wykonanie przypisuje się Andrea Sansovino lub Michelangelo Senese (1524 r).
Z lewej strony wejścia do kaplicy odnajdziemy grobowiec pierwszego polskiego kardynała tytularnego tej bazyliki – Stanisława Hozjusza (był nim w latach 1578 – 1579).
Tu warto wspomnieć, że innymi polskimi kardynałami tytularnymi byli Stefan Wyszyński i Józef Glemp.
Kaplica Chórowa (nr 9) zaprojektowana została własnoręcznie przez Domenichino w 1625 r. Przechowuje się tam dzieło ucznia Rafaela Santi, Perin del Vaga „Madonna z ulicy Cupa”. Po stronie lewej zobaczymy ponadto dzieło Carlo Maratta – „Ucieczka do Egiptu”.
Prezbiterium osadzone na wysokiej podstawie dekorowane jest cosmatescą w większości odtworzoną przez Vespignani. Przy wejściu do ołtarza głównego uważny obserwator dostrzeże „Fons Olei” – marmurową ozdobną kratkę w podstawie prezbiterium. To miejsce, gdzie wytrysnęło źródło cudownego oleju, o którym wspominaliśmy na początku.
Centralnie umieszczone cyborium (nr 10) na czterech porfirowych kolumnach zbudowane zostało przez Vespignani, który wykorzystał fragmenty antyczne. Stojący tu kandelabr paschalny wyszedł z warsztatu Vassalletto.
Zwróćmy uwagę na absydę (nr 11). Dekorowana jest ona piękną mozaiką zrealizowaną z funduszy papieża Innocentego II, powstałą jednak już po jego śmierci. Na łuku triumfalnym dostrzeżemy: „Prorocy Jeremiasz i Izajasz”, „Symbole Ewangelistów”, „Siedem Kandelabrów Apokalipsy”. Koncha absydalna również jest dekorowana. W centrum widzimy „Chrystus koronuje Marię”, po prawej „Święci Piotr, Korneliusz, Juliusz i Kalepodiusz”, po lewej zaś „Święci Kalikst, Wawrzyniec i papież Innocenty II”. Powyżej dostrzeżemy „Rękę Najwyższego koronującą swego syna Jezusa”. Na pasie poniżej tradycyjnie umieszczono „Mistycznego Baranka” oraz „12 owieczek”. Na wysokości okien widzimy niezwykle ważne mozaiki z przedstawieniami „Historie Marii Dziewicy” – wykonał je w 1291 r. Pietro Cavallini. Powyżej stalli chórowych spróbujmy również zerknąć na freski Agostino Ciampelli z 1600 r. – „Aniołowie i symbole maryjne”.
Marmurowa katedra zdobiona gryfami wykonana została w XII wieku. Po lewej stronie absydy zauważymy grobowiec Roberto Altemps (zmarł w 1586 r.) zdobiony popiersiem przypisywanym Nicolò Pippi. Posągi na tympanonie wykonał natomiast Valsoldo.
Kaplica po lewej stronie prezbiterium zwana jest Kaplicą Altemps (nr 12). Powstała dla kard. Marco Sittico Altemps, krewnego papieża Piusa IV. Zaprojektował ją Martino Longhi Starszy w latach 1584 – 1585. Dekorowana jest stiukiem i freskami autorstwa Pasquale Cati. Przedstawiają one między innymi „Sobór Trydencki”. W ołtarzu mieści się najsławniejszy obraz Zatybrza – „Madonna della Clemenza” – niezwykle cenne dzieło z VI wieku! To najstarsze przedstawienie Madonny z Dzieciątkiem wykonane na desce!
W lewym ramieniu transeptu (nr 13) widzimy pomnik grobowy kard. Pietro Stefaneschi zmarłego w 1417 roku. Wykonał go nieznany z nazwiska Mistrz Paulus.
Ołtarz z gotycką edikolą mieścił kiedyś posąg kard. Filippo d’Alençon oraz płaskorzeźbę „Zaśnięcie Marii” – dziś w monumencie po lewej stronie. Zastąpiło je malowidło „Męczeństwo świętych Filipa i Jakuba” autorstwa Palma Młodszego.
Z lewej nawy przejść można do westybulu (nr 14), gdzie mieszczą się dwa fragmenty mozaiki z I wieku! Ukazują „Ptactwo wodne i sceny wodne” – pochodzą z miejscowości Palestrina. Odnajdziemy tu również „Wskrzeszenie zmarłych” stanowiące model jaki wykonał Niccolò Sale przed przystąpienie do rzeźbienia reliefu zdobiącego dziś grobowiec Raymondi w kościele św. Piotra na Złotej Górze.
Z przedsionka przechodzi się do zakrystii (nr 15) przebudowanej w 1483 r. i odnowionej przez Francesco Carlo Bizzaccheri. Przechowuje się tu dzieło szkoły umbryjskiej XVI wieku – „Madonna ze świętymi Rochem i Sebastianem”.
Zwiedzimy teraz nawę lewą.
Odnajdziemy tu Kaplicę Avila (nr 16) nakrytą fantastyczną kopułą otoczoną przez balustradę zdobioną aniołami. Zaprojektował ją Antonio Gherardi w 1680 r. Dzieło główne – „Św. Hieronim” pochodzi z 1686 r., wykonał je ten sam autor.
Pomiędzy 4 i 3 kaplicą widzimy grobowiec papieża Innocentego II (nr 17). Stworzył go Vespignani w 1869 r., na rozkaz papieża Piusa IX.
Kaplica 3) (nr 18) Dzieło ołtarzowe, lunety oraz sufit wykonał Ferraù Fenzone.
Kaplica 1) (nr 19) To kaplica baptysterialna zaprojektowana w 1741 r. przez Filippo Raguzzini. Pod posadzką tejże kaplicy w 1920 r. ujawniono istnienie ruin antycznych rzymskich zabudowań mieszkalnych – prawdopodobnie wzmiankowanego wyżej domu papieża Kaliksta I.
Do prawej strony bazyliki przylega Dom Kanoników.
Powstał w IX wieku na zlecenie papieża Grzegorza IV. Co ciekawe, wewnątrz poza mieszkaniami dla duchownych znajdował się również swoisty cmentarz, odkryto tu bowiem mnóstwo sarkofagów. Obecny wygląd budynek uzyskał w wyniku przebudowy w XVII wieku.
Pod numerem 23 zauważymy rogowy budynek – Palazzo Cavalieri.
Powstał w połowie XVI wieku dla rodziny nobili rzymskich Cavalieri. Ponoć mieszkał tu Tommaso Dei Cavalieri nazywany w Rzymie „pupilkiem” Michała Anioła. Tommaso miał 23 lata, gdy spotkał w Rzymie Buonarottiego. Był rok 1532. Ponoć 57 – letni Michał Anioł był pod wielkim wrażeniem niezwykłej urody młodzieńca. Niektórzy podejrzewają, że byli kochankami, gdyż Buonarotti napisał aż 30 sonetów wielbiących młodzieńca, nie jest to jednak udowodnione. Być może była to jedynie miłość platoniczna. Michał Anioł od zawsze był pasjonatem męskiego ciała, ale raczej z artystycznego punktu widzenia. Uważał, że Tommaso ma ciało idealne do rzeźbienia. Byli przyjaciółmi, Tommaso był nawet obecny przy łożu śmierci Michała Anioła.
Po lewej stronie bazyliki widzimy budynek zwany Palazzo S. Callisto.
Powstał w XIV w., podobno na dawnym domu papieża Kaliksta I. Stał się rezydencją kardynałów tytularnych tejże bazyliki. Obecny wygląd przybrał po renowacji jaka miała miejsce w XVII w., wg proj. Orazio Torriani.
Za pałacem biegnie uliczka, którą dojdziemy na plac Piazza di S. Callisto, gdzie stoi kościółek noszący wezwanie tego papieża.
Powstał w 741 r., na zlecenie papieża Grzegorza IV, w miejscu, gdzie zabito papieża. Po dziś dzień na dziedzińcu przykościelnym przechowywana jest cembrowina dawnej studni, do której papieża wrzucono. Kościół obecny wygląd zawdzięcza również Orazio Torriani i jego renowacji w 1610 r. Wnętrze jest jednonawowe. W kaplicy po prawej stronie dostrzeżemy dwa „Anioły” wykonane prawdopodobnie przez GianLorenzo Bernini w 1657 r. Wspierają one dzieło Pier Leone Ghezzi – „Św. Maur”, przedstawiające ucznia św. Benedykta, późniejszego opata zakonu Benedyktynów na Monte Cassino. W ołtarzu głównym mieści się „Św. Kalikst i adoratorzy Madonny” autorstwa Avanzino Nucci. W kaplicy po lewej stronie zobaczymy jeszcze „Św. Kalikst wrzucony do studni” wykonane przez Giovanni Bilivert.
Pod numerami 4 – 7 stoi Palazzo Farinacci.
Zbudowano go w XVI a przebudowano w XVII wieku. Mieszkał w nim Prospero Farinacci, bardzo znany rzymski radca prawny i autor ważnych dzieł z zakresu prawa rzymskiego. Zasłynął z udanej obrony syna kardynała Marco Sittico Altemps – Roberto Altemps (jego grobowiec widzieliśmy w bazylice S. Maria in Trastevere) – oskarżonego o uprowadzenie i zgwałcenie jednej z rzymianek. Nie udało mu się jednak wybronić słynnej Beatrice Cenci oskarżonej o zamordowanie ojca.
Ponadto pod numerem 9 zobaczymy Palazzo del Pozzo, powstały około roku 1490, kiedy to rodzina Del Pozzo, pochodząca z Cremony, przeniosła się do Rzymu budując tu swą pierwszą rezydencję.
Obiekt ten został jednak zburzony i w 1623 r. powstał nowy pałac, przed którym stoimy dzisiaj. W XVIII wieku mieściło się tu schronisko dla dziewic i czystych kobiet chcących służyć Bogu, maltretowanych przez rodziców lub mężów. Palazzo Cavalieri i Palazzo Farinacci połączone są łukiem zwanym Łukiem św. Kaliksta.
Tuż zanim mieściła się kiedyś Osteria della Vedovella (Gospoda pod Wdówką) nazwana tak na cześć właścicielki – pięknej młodej wdowy. Odnajdziemy tam dzisiaj jeden z najmniejszych domów w Rzymie 🙂
Wracamy na plac Piazza di S. Maria in Trastevere i udajemy się uliczką biegnącą wzdłuż prawego boku bazyliki – via della Paglia. Z prawej strony uliczki dostrzeżemy zaułek – vicolo del Piede, czyli Zaułek Stopy.
Nie do końca znana jest jego proweniencja. Niektórzy mówią, iż nazwa pochodzi od znaku w kształcie stopy, który umieszczony był ponad wejściem do jednej z istniejących tu dawniej karczm. Inni twierdzą, że była tu płaskorzeźba przedstawiająca całą postać męską, a wejście do karczmy biegło pod jej stopami. Mieściło się tu kiedyś Oratorium Arcybractwa Najświętszego Sakramentu, po dziś dzień dostrzec możemy fasadę tej świątyni, dziś już zdesakralizowanej. Obecnie mieści się tu restauracja.
Wracając na uliczkę via della Paglia i podążając dalej, dojdziemy do małego placyku po lewej stronie, który zajmuje ogródek restauracyjny. To Largo Fumasoni Biondi. Dzisiejszy budynek restauracyjny powstał w XVII wieku, zaprojektowany przez Carlo Fontana. W 1680 r. przebudował go GianLorenzo Bernini przystosowując do potrzeb Kapituły Bazyliki S. Maria in Trastevere.
Skręcamy w prawo, wchodząc na plac Piazza di Sant’Egidio. Zawdzięcza swą nazwę św. Idziemu, francuskiemu eremicie znanemu również w Polsce. Jego relikwie przechowywane są w krakowskiej Katedrze na Wawelu 🙂 Kościół Sant’Egidio, który tu widzimy powstał w 1630 r. na zlecenie pobożnego rzeźnika tu mieszkającego – Agostino Lancellotti.
Opiekę nad świątynią przejęły Karmelitanki Bose. Wnętrze jest jednonawowe. Po lewej stronie od wejścia stoi grobowiec, w którym leży Veronica Rondinini Origo. Zaprojektował go Carlo Fontana. Ołtarz główny zdobi dzieło Andrea Camassei z 1630 r. – „Matka Boska z Góry Karmel i św. Szymon Stock”. W kaplicy po lewej stronie kościoła zauważymy dzieło Pomarancio – „Św. Idzi”. Chór ozdobił Andrea Pozzo, widzimy tu „Maryję Dziewicę i świętych Teresę oraz Józefa”.
Z lewej strony do kościoła przylega dawny klasztor sióstr zakonnych, dziś siedziba wspólnoty Comunita di Sant’Egidio założonej w 1968 r. przez Andrea Riccardi. Ich zadaniem jest opieka nad biednymi i bezdomnymi. Mieści się tu również małe Muzeum Folkloru.
Po stronie przeciwnej placu, pod nr 7 – 9 stoi Palazzo Velli zbudowany w XV wieku dla rzymskiej rodziny Velli, liczącej w XVI wieku 188 członków, będącej jedną z najbogatszych w Rzymie. Dziś lewa część budynku znajduje się w rękach wpływowej rodziny Orsini. Wejście na teren ich posiadłości prowadzi przez pięknie boniowany portal pod nr 7.
Ruszamy dalej wychodzącą po lewej stronie placu uliczką via della Scala. Warto zwrócić uwagę na Madonellę znajdującą się z lewej strony na ścianie kościoła. Przedstawia „Matkę Boską z Góry Karmel”. Dawniej dzień i noc stał przed nią klęcznik.
Pod numerem 75 dostrzegamy dom zwany Casa di Giò Pietro Poli, biorący swą nazwę od dawnego właściciela, sieneńczyka, który wybudował kamienicę w XVI wieku. W XVIII wieku mieszkał tu malarz – Lorenzo Pierotti.
Uliczka via della Scala zaprowadzi nas na kolejny placyk – Piazza della Scala. Widzimy tu kościół S. Maria della Scala wraz z klasztorem Karmelitów.
Budowa kompleksu zaczęła się w 1593 r. Kiedy kościół ukończono w 1610 r., umieszczono w nim cudowną ikonę „Matki Boskiej na Schodach”. Początkowo obraz znajdował się ponad wejściem do jednego ze stojących tu budynków. Pewnego dnia roku pańskiego 1592 przechodząca obok biedna praczka Kornelia przyklęknęła przed ikoną i zaczęła gorąco się modlić o to, by jej córka – niemowa – wyzdrowiała. Tak też się stało. Po tym wydarzeniu postanowiono zbudować dla ikony Matki Boskiej bardziej godne miejsce. Kościół zaprojektował Francesco Cipriano da Volterra, który zmarł w trakcie budowy. Nadzór nad budową przejął Ottavio Mascherino. Fundatorzy budowy – Tolomeo Gallio i Laerzio Cherubini zamówili u Caravaggio obraz, który miał zostać tu umieszczony. Jednak Caravaggio ich zaszokował malując „Zaśnięcie Marii”, gdyż przedstawił ją jako biedną wieśniaczkę, lokalną zatybrzańską dziewczynę ubraną w żebraczą suknię, leżącą na zwykłym drewnianym łożu. To jeszcze nic. Matka Boska wygląda jakby umierała po ciężkiej i wyniszczającej chorobie. Obok niej stoi miska z octem służącym do mycia ciała po śmierci, co kłóciło się z teorią Kościoła, głoszącą, że Matka Boska nie umarła, a jednie zasnęła. Ponadto Caravaggio do wizerunku Matki Boskiej pozowała znana nam już prostytutka Maddalena, zwana popularnie Leną. Karmelici nigdy nie zapłacili artyście i nigdy obrazu nie odebrali uważając go za rozwiązły, zbyt ubogi i niegodny, aby wisieć w ich kościele. Sprzedano go na aukcji. Zakupił go za namową Petera Paula Rubensa książę Mantui – Vincenzo I Gonzaga. Obecnie można go oglądać w Luwrze.
Przy kościele Karmelici Bosi zbudowali swój klasztor, który słynął z apteki prowadzącej przez zakonników. Ta XVII – wieczna apteka istnieje po dzień dzisiejszy.
Na pierwszym piętrze mieści się jej oryginalna część w niezmienionym stanie! Nawet wyposażenie jest oryginalne. Dawniej produkowano tu leki dla zakonników i papieży. Do dziś wytwarza się tu medykamenty według starych, tylko Karmelitom znanych receptur. W 1849 r. w trakcie walk o niepodległość kościół wykorzystywano jako szpital dla żołnierzy Giuseppe Garibaldiego.
Ponad portalem widzimy niszę z posągiem „Matka Boska z Dzieciątkiem” z 1633 r.
Wnętrze jest jednonawowe z kaplicami bocznymi, przecięte transeptem z kopułą.
Zaczynamy od kaplic po stronie prawej:
Kaplica 1) Kaplica św. Jana Chrzciciela. Zdobi ją dzieło Gerrit van Honthorst zwanego też Gherardo delle Notti z 1619 r. – „Ścięcie św. Jana Chrzciciela”. Po bokach dostrzeżemy tablice grobowe rodziny Sinibaldi.
Kaplica 2) Kaplica św. Jacka Odrowąża. Widzimy tu dzieło Antiveduto Grammatica – „Matka Boska w otoczeniu świętych Jacka Odrowąża i Katarzyny ze Sieny”. Po bokach mieszczą się grobowce rodziny Sorbolonghi.
Kaplica 3) Kaplica św. Józefa. Na kopule dostrzeżemy fresk Giovanni Odazzi „Triumf św. Józefa”. Dzieło ołtarzowe wykonał Giuseppe Ghezzi – „Święta Rodzina”. Po stronie prawej kaplicy zobaczymy ponadto „Sen św. Józefa” – Giovanni Odazzi, a po lewej „Zaślubiny Marii” – Lodovico Antonio David.
W prawym ramieniu transeptu mieści się Kaplica św. Teresy z Avila udekorowana przez Giovanni Paolo Pannini.
W bogatym ołtarzu widzimy dzieło Francesco Mancini – „Ekstaza św. Teresy”. Boczne marmurowe owale wykonali Filippo Della Valle (po lewej) i Michelangelo Slodtz (po prawej). Od 1617 r. mieści się tutaj relikwia prawej stopy św. Teresy z Avila.
W prezbiterium widzimy ołtarz główny autorstwa Carlo Rainaldi z 1647 r. zwieńczony pięknym cyborium zawierającym 16 kolumn wykonanych z sycylijskiego alabastru. Na ścianach absydy zauważamy wielkie dzieła Lucas de la Haye. W centrum „Madonna z Dzieciątkiem” autorstwa Cavalier d’Arpino z 1612 r.
W lewym ramieniu transeptu mieści się Kaplica Matki Boskiej ze Schodów.
Ołtarz wykonał Alessandro Algardi. Widzimy w nim cudowną „Matkę Boską”, która uzdrowiła córkę Kornelii (o czym wspominaliśmy powyżej). Po prawej stronie dostrzeżemy ponadto cenotaf Prospero Santacroce z popiersiem wykonanym przez tego samego artystę. Drugim z widocznych tu monumentów jest grobowiec Livii Santacroce wykonany przez Domenico Guidi.
Kaplica 3) Kaplica Krucyfiksu. Widzimy tu marmurową grupę „Św. Jan od Krzyża u stóp Krucyfiksu” – Francesco Papaleo. Malowidła boczne wykonał Filippo Zucchetti.
Kaplica 2) Kaplica Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Zaprojektowana przez Girolamo Rainaldi, mieści dzieło Carlo Saraceni – „Zaśnięcie Marii”. Wcześniej to tu miał znaleźć obraz Caravaggio. Po bokach widzimy dzieła Giovanni Conca – „Narodziny Marii” oraz „Zaślubiny Marii”.
Kaplica 1) Kaplica Matki Boskiej z Góry Karmel. Zdobiona jest dziełem Pomarancio – „Madonna wręczająca szkaplerz św. Szymonowi Stock”. Ponoć w młodości Szymon wiódł życie pustelnika mieszkając w pniu dębu, stąd zaczęto go nazywać „Stock” czyli „Pień”. Żył na przełomie XII i XIII wieku. Ponoć w nocy z 15 na 16 lipca 1251 r. miał sen, w którym objawiła mu się Matka Boska i wręczyła mu szkaplerz mówiąc, że ci, którzy będą go nosili do śmierci, unikną kary wiecznej. Ten sam artysta stworzył „Ojca Przedwiecznego” w tympanonie.
Na koniec warto pamiętać, że w latach 2004 – 2013 kardynałem tytularnym tego kościoła był Polak – kardynał Stanisław Nagy, który podarował do świątyni kopię krakowskiego obrazu „Matka Boska Płaszowska”.
Kościół S. Maria della Scala w 1614 r. stał się oficjalnym wzorem dla wszystkich świątyń zakonu Karmelitów. Na nim wzorowali się między innymi Karmelici krakowscy budując w latach 1634 – 1683 kościół Niepokalanego Poczęcia NMP w Krakowie (na ulicy Kopernika) dziś bardziej znany pod wezwaniem św. Łazarza.
Idąc uliczką dalej dochodzimy do skrzyżowania. Na wprost widzimy zatybrzańską bramę miejską, o której będziemy mówić innym razem. Skręćmy teraz w prawo w uliczkę via di S. Dorotea. Pod numerem 20 stoi XV – wieczny dom popularnie zwany Casa della Fornarina.
Tak to tutaj mieszkała Margherita Luti (albo Luzzi), kochanka (a być może nawet „sekretna” żona) Rafaela Santi, przez którą zmarł. Mówiliśmy już o tym podczas zwiedzania Panteonu i oglądania grobowca artysty. Coś jest na rzeczy, skoro po upojnej nocy spędzonej właśnie w tym domu, zarażony febrą (prawdopodobnie grypą) umierając spisał testament, w którym zostawił „Piekareczce” cały swój majątek. Jednakże warto pamiętać, że nie odnaleziono żadnych w pełni wiarygodnych źródeł mówiących, że byli oni razem. Co więcej nie odnaleziono w pełni wiarygodnych źródeł potwierdzających istnienie Margherity. Swą wiedzę czerpiemy jedynie z dwóch portretów, na których Rafael namalował „Piekareczkę” oraz wierszy z czasów Rafaela oraz czasów późniejszych.
Patrząc na kamienicę zwróćmy uwagę na górne piętro. Dostrzeżemy oryginalne okno, przez które, wdrapując się po skręconych prześcieradłach dostawał się Rafael w ramiona swej ukochanej 🙂
Odrobinę dalej mieści się kościół S. Dorotea.
Pierwsza świątynia stanęła tu w XII wieku. W związku z Rokiem Świętym 1475 kościół przebudowano, wtedy też otrzymał obecne wezwanie. Poświęcony jest męczennicy z czasów cesarza Dioklecjana. W latach 1750 – 1756 dokonano kolejnej przebudowy świątyni wg proj. Giovanni Battista Nolli. W przykościelnym klasztorze mieszkał przez krótki czas św. Józef Kalasanty, założyciel zakonu Pijarów. Tutaj też w 1597 r. założył pierwszą w Europie bezpłatną szkołę.
Fasada przypomina troszkę architekturę Borrominiego. Ponad portalem biegnie inskrypcja upamiętniająca dwóch świętych, którym na przestrzeli lat poświęcono kościół. Początkowo był to św. Sylwester, potem św. Dorota. Wnętrze oparte jest na planie krzyża łacińskiego, z czterema bocznymi ołtarzami.
Sklepienie zdobione jest freskami Gaetano Bocchetti – „Historie z życia św. Doroty”. Półkolista absyda zawiera w centrum ołtarz główny wykonany z marmuru, pod którym umieszczono relikwie św. Doroty. Dziełem głównym jest „Św. Dorota i św. Sylwester” autorstwa Michele Bucci. Wewnątrz malowidła umieszczono inny obraz – „Madonna Bożej Miłości”. U podstawy ołtarza pochowany jest architekt – twórca tego kościoła – Giovanni Battista Nolli.
W prawym ramieniu transeptu mieści się Ołtarz św. Antoniego z Padwy, zdobi je dzieło Lorenzo Gramiccia – „Św. Antoni”. W ramieniu lewym zaś widzimy Ołtarz św. Franciszka z Asyżu z dziełem Liborio Marmorelli – „Ekstaza św. Franciszka”.
Tuż za kościołem widzimy Palazzo Moroni (nr 3). Powstał w XV wieku dla kardynała Giovanni Moroni, dziś jest siedzibą małego Teatro di Trastevere.
Odrobinę dalej otwiera się plac Piazza di S. Giovanni della Malva, na którym stoi kościół S. Giovanni della Malva.
Pierwsza świątynia powstała w XII wieku, obecne wezwanie otrzymała w 1367 r. Bierze się ono od rośliny – Dziki Ślaz (po włosku Malva) – która porastała dawniej okolicę. Obecny wygląd kościół zawdzięcza przebudowie do jakiej doszło w latach 1845 – 1851 r., wg proj. Giacomo Monaldi. Przebudowę ufundowali książęta Grazioli.
Na fasadzie ponad wejściem widzimy płaskorzeźbę „Madonna ze św. Janem Ewangelistą i św. Janem Chrzcicielem”. Uzmysławia nam, że kościół poświęcono Niepokalanie Poczętej oraz dwóm świętym o imieniu Jan. Wnętrze oparte na planie krzyża greckiego nakrywa kopuła. Poprzedzone jest małym przedsionkiem, powyżej którego mieści się chór.
W ołtarzu głównym widzimy „Madonnę ze świętymi Janami”. Od 2004 r. świątynia jest narodowym kościołem Albańczyków.
Za kościołem mieści się kolejny plac – Piazza Trilussa, zbudowany w XIX wieku. Po lewej stronie dostrzeżemy pomnik Trilussa – włoskiego poety epoki romantyzmu, który naprawdę nazywał się Carlo Alberto Salustri. Pomnik wykonał w 1954 r. Lorenzo Ferri.
Centralną część placu okupuje fontanna mylnie nazywana Fontanną Acqua Paola. Jej prawdziwa nazwa to Fontana Trilussa, zwana też Fontanną przy Moście Sykstusa.
Zbudowana została w 1613 r., na zlecenie papieża Pawła V Borghese, wg proj. Giovanni Vasanzio przy współpracy Giovanni Fontana. Początkowo znajdowała się po drugiej stronie rzeki, przy zakończeniu ulicy via Giulia, w obecne miejsce przeniesiono ją w 1898 r., w związku z budową ulicy biegnącej wzdłuż Tybru. Zasilana jest starożytnym akweduktem cesarza Trajana, odnowionym przez papieża Pawła V, obecnie zwany jest „Wodą Pawła” („Acqua Paola”).
W miejscu tym kończymy trzeci spacer po Zatybrzu. Kolejny ukaże się już niebawem. Poznamy wtedy obiekty umiejscowione przy drodze via della Lungara.
——————————-
Podoba Ci się Spacerownik po Rzymie? Postaw nam kawę, przy kawie teksty szybciej się piszą 😜
Bibliografia:
- Christian Hulsen, Le chiese di Roma nel Medioevo, Firenze 1927;
- Mariano Armellini, Le chiese di Roma dal secolo IV al XIX, Roma 1891;
- Claudio Rendina, Le chiese di Roma, Milano 2000;
- Giorgio Carpaneto, I rioni di Roma, Milano 2000;
- Ferruccio Lombardi, Roma. Palazzi, Palazzetti, Case. Progetto per un inventario. 1200 – 1870, Roma 1992;
- Luciano Zeppegno, I rioni di Roma, Roma 1996;
- Arianna Roccoli, Chiese di Trastevere. Da via della Lungara a piazza S. Cosimato, Roma 2007.
