Dziś kontynuować będziemy zwiedzanie historycznego centrum Wiecznego Miasta. Tym razem poznamy obiekty leżące wzdłuż jednej z głównych ulic centro storico – Corso Vittorio Emanuele II. Zapraszamy!
Spacer rozpoczynamy na znanym nam już placu Piazza Venezia, w miejscu gdzie rozpoczyna się ulica via del Corso, gdzie stoi pałac, w którym mieszkała matka Napoleona Bonaparte (kamienica z zielonym, rogowym balkonem). Po stronie przeciwnej widzimy Palazzo Venezia, który też już poznaliśmy. Udajemy się w prawo, ulicą biegnącą wzdłuż jego elewacji. To via del Plebiscito.
Dawniej trasę tą nazywano via Papalis ponieważ łączyła Watykan z arcybazyliką św. Jana na Lateranie, podążały tędy papieskie procesje. Nazwę obecną przyjęła pod koniec XIX wieku aby upamiętnić referendum jakie odbyło się 2 października 1870 r. w sprawie odebrania miasta papieżowi i przyłączenia go do zjednoczonej Italii. Na „Tak” w Rzymie zagłosowało wówczas 40 785 osób, na „Nie” zaledwie 46 osób. W prowincji rzymskiej natomiast wynik wynosił 77 520 do 857, sumarycznie zaś na całym terytorium przeznaczonym do aneksji 133 681 do 1507.
Podążając ulicą, po prawej stronie, pod nr 102 mijamy budynek Palazzo Grazioli.
Bardzo łatwo go rozpoznać, stoją bowiem przed nim uzbrojeni po zęby żołnierze oraz Carabinieri. Czego tak mężnie strzegą? Zaraz się dowiemy 🙂 Na początek warto wiedzieć, iż budynek powstał w XVI wieku, zbudowano go wg proj. Giacomo della Porta dla rodziny Ercolani. Przejęty został następnie przez Luigi Gottifredi, jezuickiego kapłana rodem z miejscowości wampirów – Volterry, który zlecił przebudowę pałacu architektowi Camillo Arcucci (1645 – 1650). Kolejną przebudowę obiekt przeszedł w latach 1863 – 1874, kiedy trafił w ręce Vincenzo Grazioli – barona, właściciela terenów Castelporziano. Prace nad przebudową przejął wtedy Antonio Sarti, który jest autorem tylnej elewacji widzianej od strony placu Piazza Grazioli. Pałac wciąż należy do książęcego rodu Grazioli. Strzeżony jest dlatego, że lewą część piano nobile (pierwszego piętra pałacu) zajmuje wielki apartament, przez rzymian nazywany „Bunga – Bunga”, jego właścicielem jest bowiem Silvio Berlusconi 🙂 (przydomek ten zyskał nawet mimo tego, że główne „zabawy” byłego premiera z niepełnoletnią marokańską dziewczyną zwaną „Złodziejką Serc” nie odbywały się tutaj, tylko w jego willi pod Mediolanem). W latach 2008 – 2011 Silvio Berlusconi wynajmował również piwnicę tego pałacu, w której umieścił studio nagrań swojej prywatnej telewizji – RED TV.
Fasada pałacu dekorowana jest pilastrami nakrytymi przez jońskie i korynckie kapitele, pośrodku znajduje się wielki portal flankowany kolumnami w porządku doryckim wykonanymi z szarego granitu, nakryty ponadto balkonem. Na lewym rogu widoczna oszklona loggia, w której być może były premier jadał śniadania w „pięknym, młodym towarzystwie” 🙂
Na prawej elewacji, od strony Piazza Grazioli, widoczna jest tablica upamiętniająca Riccardo Grazioli Lante della Rovere – zabitego pod Homs w Libii w 1911 r., podczas wojny włosko – tureckiej.
Idąc dalej ulicą dojdziemy do placu Piazza del Gesù, który bierze swą nazwę od stojącego tu wielkiego kościoła, popularnie zwanego Il Gesù. Jego pełna nazwa brzmi: La chiesa del Santissimo Nome di Gesù (Kościół Najświętszego Imienia Jezus).
Jest głównym, najważniejszym kościołem Jezuitów. To na bazie tej świątyni powstawały później inne kościoły tego zakonu w różnych częściach Europy, również w Polsce (np. kościół SS. Piotra i Pawła w Krakowie). Świątynia ta jest jedną z pierwszych budowli powstałych w duchu postanowień soboru trydenckiego. Towarzystwo Jezusowe założone zostało w 1534 r. przez św. Ignacego Loyolę, w 1540 r. papież Paweł III oficjalnie zatwierdził nowy zakon. 11 lat później Ignacy Loyola wpada na pomysł zbudowania wielkiej świątyni Jezusowej. Z braku funduszy prace nad kościołem rozpoczęły się jednak z opóźnieniem, zainicjowano je bowiem dopiero w 1568 r. Pierwszy projekt budowli stworzył dla Loyoli Nanni di Baccio Bigio. Nie do końca przypadł on do gustu późniejszemu świętemu, dlatego zatrudnił on do wykonania poprawek samego Michała Anioła! O zgrozo, również i ten projekt nie znalazł uznania w oczach Ignacego Loyoli. Dopiero architekt Jacopo Barozzi da Vignola zdołał w pełni zadowolić zakonnika. To według jego projektu ruszyła budowa. Vignola nadzorował ją aż do swej śmierci w roku 1573. Po nim nadzór nad budową przejął Giacomo della Porta, który zaprojektował fasadę oraz wybudował kopułę. Budowa zakończyła się w roku 1580, a 4 lata później kościół konsekrowano.
Fasada główna zbudowana została w całości z trawertynu. Jest dwukondygnacyjna, pięciorzędowa, dzielona przez zdwojone korynckie pilastry, z trzema portalami wejściowymi, z czego główny flankowany jest dwiema korynckimi półkolumnami i nakryty podwójnym tympanonem (drugi ponad gzymsem). Pomiędzy tympanonami widzimy charakterystyczną stemmę zakonu Jezuitów z chrystogramem IHS (będący skrótem od greckiego zapisu imienia „Jezus”). Znak ten jednak znaczy dużo więcej, np. „Iesus Hominium Salvator” czyli „Jezus Zbawca Ludzi”. Również „Iesus Humilis Societas” czyli „Pokorne Towarzystwo Jezusowe” (zakon Jezuitów), można go wreszcie odczytać jako „In hoc signo” czyli „W tym znaku zwycięstwo”. Na samym szczycie widzimy stemmę fundatora kościoła – kard. Alessandro Farnese, siostrzeńca papieża Pawła III. Giacomo della Porta zaprojektował fasadę w taki sposób aby jej elementy tworzyły zdecydowane, mocne kontrasty światła i cienia. Cały kościół stanowił zapowiedź nowej epoki – baroku.
Wnętrze świątyni zwiedzimy wg poniższego planu:
Zgodnie z zaleceniami soboru trydenckiego dotyczącymi budowy kościołów, Il Gesù powstał na planie krzyża łacińskiego (choć jest to raczej pozorny krzyż łaciński, gdyż ma bardzo nietypowy transept), jest konstrukcją jednonawową, nakrytą sklepieniem kolebkowym, z transeptem pozornym, którego ramiona stanowią duże kaplice. Niektórym wydawać się może, że kościół ma 3 nawy, jest to jednak złudzenie, bowiem boczne kaplice (po 3 na każdym boku) zostały zaprojektowane tak by tworzyły pozorne nawy boczne. Kościół zakończony jest płytkim prezbiterium pozbawionym łuku triumfalnego oddzielającego chór od nawy. Na skrzyżowaniu nawy i transeptu wznosi się kopuła Giacomo della Porta osadzona na ośmiobocznym tamburze. Dekoracja wnętrza pochodzi z okresu późniejszego, jest późnobarokowa, powstała w latach 1672 – 1685.
W centralnej części sklepienia nawy głównej (litera A na planie) mieści się gigantyczny iluzjonistyczny fresk autorstwa GiovanBattista Gaulli popularnie nazywanego Baciccio przedstawiający „Triumf Imienia Jezus” z 1679 r.
Stiukowe anioły podtrzymujące ramy malowidła, według projektu Baciccio wykonał Ercole Antonio Raggi. Po bokach okien widzimy ponadto stiukowe figury alegoryczne autorstwa Leonardo Retti.
Freski dekorujące kopułę (przedstawiające: „Proroków”, „Ewangelistów”, „Doktorów Kościoła” oraz „Niebo wychwalające Jezusa”) oraz prezbiterium („Gloria mistycznego Baranka”) są również dziełem Baciccio.
Zwiedzanie rozpoczynamy tradycyjnie od prawej strony kościoła.
Kaplica 1) Ozdobiona została w latach 1599 – 1601 przez Agostino Ciampelli.
Kaplica 2) Powstała wg projektu zakonnika jezuickiego Giovanni De Rosis, na ścianach widzimy malowidła autorstwa Gaspare Celio, który posiłkował się projektem wykonanym przez Giuseppe Valeriano.
Kaplica 3) Udekorowana została przez Federico Zuccari, na ścianach widzimy 4 marmurowe antyczne festony pochodzące z term Tytusa.
Z prawego westybulu (nr 4) prowadzi przejście do zakrystii zaprojektowanej przez Girolamo Rainaldi. Zobaczyć tam możemy takie dzieła jak: „Św. Ignacy” przypisywany Annibale Caracci czy „Adoracja Najświętszego Sakramentu” (na sklepieniu) wykonana przez Agostino Ciampelli.
Wchodzimy do prawego ramienia transeptu (nr 5), w którym mieści się kaplica św. Franciszka Ksawerego wybudowana w latach 1674 – 1678 na podstawie wcześniejszego projektu Pietro da Cortona.
Widzimy tu „Śmierć św. Franciszka Ksawerego” autorstwa Carlo Maratta z 1679 roku. Ponadto na sklepieniu freski Giovanni Andrea Carlone.
Po prawej stronie prezbiterium umieszczono kapliczkę Najświętszego Serca Jezusa (nr 6) wykonaną wg proj. Giuseppe Valeriano, zdobioną malowidłem na miedzi „Najświętsze Serce Jezusa” autorstwa Pompeo Batoni z około 1760 r. Ściany zdobią „Historie św. Franciszka” przypisywane Giuseppe Penitz oraz Paul Brill). Na sklepieniu widzimy malowidła Baldassarre Croce z 1599 roku.
W prezbiterium (nr 7) mieści się ołtarz główny autorstwa Antonio Sarti z lat 1840 – 1843; po jego bokach zauważamy popiersie św. Józefa Marii Pignatelli zdobione personifikacjami „Nadziei” i „Miłości chrześcijańskiej” autorstwa Antonio Solà (po prawej) oraz wspomnienie św. Roberta Bellarmino w postaci resztek grobowca zniszczonego w 1841 r., wraz z popiersiem autorstwa GianLorenzo Bernini oraz płaskorzeźbą z przedstawieniem „Religia” i „Wiara” autorstwa Adamo Tadolini (po lewej).
Po lewej stronie prezbiterium mieści się kaplica Matki Boskiej Ulicznej (nr 8) zaprojektowana przez Giuseppe Valeriano w latach 1584 – 1588.
Mieści się w niej XV – wieczny fresk „Matka Boska Uliczna” pochodzący ze starego kościoła jezuickiego pod tym samym wezwaniem. Na ścianach dostrzeżemy malowidła przedstawiające „Historie Maryi Dziewicy” autorstwa Giuseppe Valeriano i Scipione Pulzone.
Przechodzimy do lewego ramienia transeptu mieszczącego kaplicę św. Ignacego Loyoli (nr 9).
Jest to wspaniałe dzieło Andrea Pozzo zrealizowane w latach 1696 – 1700. Możemy podziwiać tu niezwykły kunszt tego jezuity, u którego kształcił się nasz artysta lubujący się w iluzjonizmie – Kacper Bażanka. Wśród dekoracji kaplicy dostrzeżemy płaskorzeźby ze złoconego brązu przedstawiające „Sceny z życia św. Ignacego”, posąg świętego oraz anioły z posrebrzanego stiuku autorstwa Pierre Legros. Ponad niszą kolejne anioły z chrystogramem, tym razem wykonane przez Pierre – Etienne Monnot. Mieści się tu też grupa wykonana przez Bernardino Ludovisi i Lorenzo Ottoni – „Trójca Przenajświętsza”. Ponad grobem, w którym złożono ciało świętego widzimy reliefy Alessandro Algardi. Ponadto po lewej stronie „Wiara triumfująca nad Bałwochwalstwem” – Jean Baptiste Théodon; po prawej „Religia pokonuje Herezję” – Pierre Legros. U góry dostrzeżemy też „Zatwierdzenie Towarzystwa Jezusowego” autorstwa Angelo De Rossi oraz „Kanonizacja św. Ignacego” – dzieło Bernardino Cametti. Na tympanonach drzwi bocznych umieszczono „Anioły” autorstwa Camillo Rusconi (po prawej) oraz Lorenzo Ottoni i Francesco Moratti (po lewej). Ołtarz poprzedza piękna brązowa balustrada zaprojektowana przez Andrea Pozzo.
Zwiedźmy teraz kaplice po lewej stronie kościoła:
Kaplica 3) (nr 10) Zawiera dzieło Francesco Bassano z 1592 r. – „Adoracja Trójcy Świętej”. Zobaczymy tu też malowidła Durante Alberti.
Kaplica 2) (nr 11) Nakryta jest sklepieniem zdobionym malowidłem Pomarancio, na ścianach zaś freski Giovanni Francesco Romanelli.
Kaplica 1) (nr 12) Skrywa dzieło Andrea Pozzo – „Św. Franciszek Borgia”, ściany zaś zdobione są malowidłami z 1660 roku Pier Francesco Mola, sklepienie udekorował Pomarancio.
Wychodząc z kościoła zwróćmy uwagę na budynek nr 45. To Casa Professa przynależąca do kościoła.
Dom zbudowano w latach 1599 – 1623 wg proj. Girolamo Rainaldi, dla kardynała Odoardo Farnese. Budynek jest ważny dlatego, że jego wnętrze skrywa tzw. pokój św. Ignacego – resztkę pomieszczenia, w którym w 1543 r. zmarł św. Ignacy Loyola – dziś to dom Towarzystwa Jezusowego. Wewnątrz budynku mieści się też dziedziniec zdobiony freskami Andrea Pozzo i Borgognone.
Dalej, w głębi ulicy via d’Aracoeli, pod numerami 35 – 44 stoi XVI – wieczny Palazzo Alessandro Petroni przebudowany w XVIII wieku przez Ferdinando Fuga.
Pod nr 46 – Palazzo Cenci Bolognetti – przebudowany w 1737 r. również przez Ferdinando Fuga. Stanowi siedzibę partii politycznej Democrazia Cristiana.
Pod numerem 49 zaś widzimy Palazzo Altieri.
Budowano go w latach 1650 – 1655 i 1670 – 1676 dla kardynała Giovan Battista Altieri pochodzącego z jednego z najznamienitszych rodów rzymskich XVII wieku, z którego wywodził się między innymi papież Klemens X. Zaprojektował go Giovanni Antonio De Rossi. Przez portal zdobiony stemmą papieża Klemensa X dostać się można na Dziedziniec Honorowy otoczony portykiem arkadowym w porządkach jońskim i korynckim.
Od prawej strony przylega do niego drugi dziedziniec, a do niego znów rampa schodowa zwana Schodami Honorowymi zdobiona antycznymi posągami i popiersiami. Na pierwszym piętrze usytuowano wielki salon zdobiony freskami Carlo Maratta – „Triumf Łaskawości” z XVIII wieku. Reszta apartamentów zdobiona jest malowidłami innych artystów, między innymi Felice Giani. Część pałacu zajmuje wielka Biblioteka Altieri gdzie znajduje się popiersie papieża Klemensa X wykonane przez GianLorenzo Bernini.
Podążając dalej ulicą dochodzimy do placu Largo di Torre Argentina, o którym opowiadaliśmy w jednym z pierwszych spacerów po Rzymie. Zatrzymajmy się jedynie na chwilkę przy dość trudno zauważalnym kościele Santissime Stimmate di S. Francesco, który stoi po prawej stronie przy ulicy via dei Cestari.
Pierwszy kościół pod wezwaniem SS. Quaranta Martiri de Calcarario stanął tu w roku 1297, a w 1597 r. papież Klemens VIII przekazał go w ręce Bractwa Przenajświętszych Stygmatów. W latach 1714 – 1721 architekt Giovan Battista Contini dokonał przebudowy świątyni. Wtedy też otrzymała ona obecne wezwanie.
Uliczka przed kościołem jest tak wąska, że aby zobaczyć jego przednią elewację musimy mocno zadzierać głowę do góry. Fasada – dzieło Antonio Canevari jest dwukondygnacyjna. Parter zawiera portyk wzorowany na kościele S. Maria in via Lata. Ponad gzymsem widzimy statuę „Św. Franciszek naznaczony stygmatami”, prawdopodobnie wykonaną przez Antonio Raggi. W portyku dostrzec możemy pomnik grobowy Palmiry Petracchia oraz jej syna Enrico – dzieło Adamo Tadolini z 1844 r.
Wnętrze kościoła jest jednonawowe, nakryte sklepieniem kolebkowym, z trzema kaplicami na każdym boku. Złocona dekoracja pilastrów jest dziełem Giuseppe Valadier z lat 1828 – 1829.
Na sklepieniu dostrzegamy „Glorię św. Franciszka” autorstwa Luigi Garzi. Z najciekawszych kaplic z prawej strony:
Kaplica 1) Udekorowana została w roku 1725. W środku widzimy „Krucyfiks”, o którego wykonanie podejrzewa się Alessandro Algardi. Pod spodem „Matka Boska Bolesna” – Francesco Mancini. Po bokach dostrzeżemy „Biczowanie” – Marco Benefial oraz „Nałożenie korony cierniowej” – Domenico Maria Muratori. Kopułę nakrywającą kaplicę ozdobił Giovanni Odazzi.
Kaplica 3) Zobaczymy tu dzieło Marco Capriozzi – „Św. Józef Kalasanty”.
W ołtarzu głównym mieści się dzieło Francesco Trevisani z 1719 r. – „Stygmatyzacja św. Franciszka”, dostrzegamy również stiukowe aniołki wykonane przez Pietro Bracci. Na lewo od prezbiterium odnajdziemy grobowiec, który powinien być nam bliski 🙂 Choć zapewne postać ta nie jest nam znana. To grób Polaka, nieślubnego syna polskiego króla Władysława IV Wazy i mieszczki ze Lwowa Jadwigi Łuszkowskiej – Władysława Konstantego Wazy, rozpustnika i awanturnika podróżującego po Europie, znanego również pod pseudonimem hrabia de Wasenau.
Przybył do Rzymu, kiedy mieszkała tu jego krewna, królowa Szwecji Krystyna, która mianowała go kapitanem swej gwardii królewskiej. Niedługo potem papież Aleksander VII mianował go szambelanem. Zmarł w Rzymie w roku 1698 jako ostatni przedstawiciel polskiej linii rodu Wazów. Był ostatnim znanym potomkiem króla Zygmunta Starego i królowej Bony Sforza. Jego spadkobierca, kard. Giovanni Francesco Albani, późniejszy papież Klemens XI, ufundował mu pochówek w tym właśnie miejscu. Pomnik wykonał Lorenzo Ottoni. Tuż obok zauważymy transparent Ignazio Hugford, malarza florenckiego.
Z ciekawych rzeczy po lewej stronie kościoła zobaczyć możemy:
Kaplica 3) Odnowiona w 1870 r. przez Andrea Busiri Vici. Mieści się tu dzieło Francesco Trevisani – „Św. Antoni”.
Kaplica 1) Zobaczymy w niej „Przenajświętszych Czterdziestu Męczenników” – Giacinto Brandi.
Kościół posiada ponadto ciekawą zakrystię ze sklepieniem dekorowanym freskiem Girolamo Pesci, w której przechowuje się srebrny relikwiarz Franciszka II Hiszpańskiego. Na pierwszym piętrze znajduje się Oratorium Bractwa Przenajświętszych Stygmatów, którego ściany dekorowane są monochromią a na suficie mieści się fresk „Stygmatyzacja św. Franciszka” autorstwa Giacinto Brandi.
Naprzeciw kościoła wznosi się Palazzo Besso całkowicie przebudowany i pomniejszony w XIX wieku, w czasie budowy ulicy Corso Vittorio Emanuele II. Pod numerem 26 zachował się jednak oryginalny portal z 1620 r. projektu Carlo Maderno.
W 1905 r. budynek zakupił mecenas sztuki i filantrop Marco Besso i umieścił tu siedzibę Fundacji Besso warz z biblioteką posiadającą w swych zbiorach ponad 60 000 woluminów.
Mijając po lewej stronie plac z ruinami antycznych świątyń pogańskich, o których już opowiadaliśmy, wchodzimy w biegnącą na wprost ulicę, która nas interesuje – Corso Vittorio Emanuele II. Powstała końcem XIX wieku, nazwana na cześć pierwszego króla zjednoczonej Italii, miała połączyć centralną, administracyjną część miasta z regionem Prati, gdzie powstała luksusowa arena mieszkalna dla średniej klasy.
Pod numerem 110, po lewej stronie ulicy widzimy Palazzo Lavaggi Pacelli zbudowany w latach 1886 – 1888 r. przez Gaetano Koch dla sycylijskich markizów z rodu Lavaggi. Dziś mieści się tutaj Hotel Tiziano. Charakteryzuje się potężnym portalem flankowanym przez doryckie półkolumny.
Tuż obok, pod nr 116 stoi Palazzo Caffarelli Vidoni zbudowany w latach 1887- -1888 wg proj. Francesco Settimj, z wykorzystaniem dużej części wcześniejszego, XVI – wiecznego pałacu zbudowanego w 1515 r. przez ucznia Rafaela Sanati – Lorenzo Lotto nazywanego czasem Lorenzetto.
Wnętrza pałacu zdobione są freskami wykonanymi przez Anton Raphael Mengs. Od 1921 aż do czasów II wojny światowej budynek był siedzibą Narodowej Partii Faszystowskiej założonej przez Benito Mussoliniego.
Zerknijmy teraz na przeciwną stronę ulicy. Na jej początku, pod nr 75 widzimy zaokrągloną kamienicę. To Palazzo Roberti Conti Datti. Powstał końcem XVI wieku dla Luigi Roberti. W XVII wieku zakupiony został przez księżną Poli – Lucrezię Colonna Conti. Sto lat później przekazano go w ręce rodziny Datti.
Podążając ulicą trafiamy wreszcie na Palazzo Della Valle, pod numerem 101. Powstał w latach 1517 – 1523 prawdopodobnie wg proj. Lorenzo Lotto (tak przynajmniej twierdzi Giorgio Vasari, dziś historycy sztuki nie bardzo w to wierzą; podaje się innych potencjalnych twórców – Antonio da Sangallo Młodszy lub Andrea Sansovino), który wybudował go dla kard. Andrea Della Valle, pierwszego renesansowego kolekcjonera sztuki antycznej.
Fasada miała w oryginale 8 okien na piętrze, została jednak wydłużona na początku XVII wieku. Wiek później podwyższono budynek dodając piętra widoczne dziś ponad malutkim gzymsem. Na piano nobile zachowało się jednak kilka pięknych, oryginalnych XVI – wiecznych okien zwieńczonych malutkimi architrawami, pod którymi widoczne są inskrypcje upamiętniające pierwszego właściciela budynku. Z drugiej strony budynku dostrzec możemy fragmenty kolumn stanowiących dawny, średniowieczny portyk. Wnętrze kamienicy skrywa piękny dziedziniec arkadowy oraz mnóstwo pomieszczeń ze stropami i ścianami dekorowanymi freskami.
Tuż za pałacem otwiera się plac Piazza di Sant’Andrea Della Valle. Na jego środku stoi Fontana di Scossacavalli wykonana w 1614 r. przez Carlo Maderno. Nazywana jest tak, gdyż w oryginale stała na placu o tej nazwie (dziś nieistniejącym), w miejscu obecnym ustawiono ją dopiero w 1957 r. Zawiera elementy heraldyczne fundatora – papieża Pawła V Borghese.
Tuż za nią wznosi się Palazzo dell’INA zbudowany w 1937 r. przez Arnaldo Foschini. Fasada zawiera w górnej części interesującą loggię z oknem ponad którym mieści się bas-relief prezentujący „Wilczycę karmiącą Romulusa i Remusa”.
Nad placem góruje olbrzymi kościół Sant’Andrea Della Valle. Nie jest to jednak kościół owego kardynała 🙂 Nosi wezwanie św. Andrzeja Apostoła, „Della Valle” pojawiło się później z racji tego, że cały ten teren należał kiedyś do kardynała. To jedna z najważniejszych świątyń stanowiących pochodną jezuickiego kościoła Il Gesù. Jego budowa rozpoczęła się w 1590 r., początkowo wg projektu Pietro Paolo Olivieri, przy współpracy Francesco Grimaldi i Giacomo Della Porta, dla kardynała Alfonso Gesualdo. Kiedy w 1608 r. powstający kościół przeszedł w ręce kard. Alessandro Peretti Montalto (krewnego papieża Sykstusa V) nadzór nad budową przejął Carlo Maderno, który wzbogacił kościół o nawę poprzeczną. Konsekracja bazyliki nastąpiła jednak dopiero w 1650 r. W latach 1656 – 1665 Carlo Rainaldi (w asyście Carlo Fontana) wystawił piękną, potężną fasadę w stylu późnobarokowym.
Zbudowana w całości z trawertynu, majestatycznie wysoka, dwukondygnacyjna, pięciorzędowa w dolnej części, dzielona jest przez potężne pary kolumn i pilastry w porządku korynckim. W centralnej części umieszczono wielki portal, ponad którym widzimy stemmę rodu Peretti a po jej bokach personifikacje ”Nadziei” i „Roztropności” dłuta Giacomo Antonio Fancelli. W niszach po lewej i prawej stronie głównego wejścia stoją posągi świętych: „Św. Kajetan” i „Św. Sebastian” autorstwa Domenico Guidi oraz „Św. Andrzej Apostoł” i “Św. Andrzej Avellino” wykonane przez Ercole Ferrata. Ich autorstwa są również putta ponad niszami. Druga kondygnacja, trójrzędowa, w centrum zawiera wielkie okno flankowane po bokach oknami ślepymi. Zanim wejdziemy do środka warto wiedzieć, że bazylika ta nakryta jest kopułą widoczną praktycznie z każdego miejsca w Rzymie. To trzecia pod względem wielkości (po bazylice św. Piotra i kościele świętych Piotra i Pawła) i druga pod względem wysokości (ma 80 metrów) kopuła Wiecznego Miasta.
Kościół zwiedzimy wg poniższego planu:
Wnętrze kościoła, zbudowane wg proj. Pier Paolo Olivieri, opiera się na planie krzyża łacińskiego i przypomina wnętrze głównego kościoła Jezuitów – Il Gesù. Jest jednonawowe, z transeptem nieznacznie wystającym poza mury boczne, nakrytym kopułą na przecięciu z nawą główną. Bazylika posiada po 4 kaplice na każdym boku.
Nawa nakryta jest sklepieniem kolebkowym pokrytym freskami oraz złoconym stiukiem. Pochodzi z początków XX wieku. Budzi taki zachwyt, że Giacomo Puccini wybrał to miejsce jako scenerię pierwszego aktu swej opery – „Tosca”.
Z ważniejszych kaplic po prawej stronie wymienić możemy:
Kaplica 1) Kaplica Ginnetti – Lancellotti (nr 1 na planie) – powstała w 1670 r. wg proj. Carlo Fontana. Wewnątrz podziwiać możemy płaskorzeźbę Ercole Antonio Raggi z 1675 r. – “Anioł Pański nakazuje Świętej Rodzinie ucieczkę do Egiptu”. Po prawej stronie kaplicy stoi posąg kard. Giovanni Francesco Ginnetti autorstwa Francesco Rondone, po lewej zaś statua kard. Marzio Ginnetti wykonana przez Ercole Antonio Raggi.
Kaplica 2) Kaplica Strozzi (nr 3) – zaprojektowana przez Giacomo Della Porta, który posiłkował się jednym z rysunków samego Michała Anioła. Powstała w 1616 r., w jej wnętrzu mieści się brązowa kopia „Piety” Buonarottiego a także dwóch innych jego rzeźb: „Lia” oraz „Rachele” (w oryginale zdobią grobowiec papieża Juliusza II w bazylice św. Piotra w Okowach”). Wykonał je w 1616 r. Gregorio de’ Rossi. Po bokach dostrzeżemy cztery nagrobki z czarnego marmuru, należące do rodziny Strozzi.
Przed transeptem, ponad arkadą mieści się grobowiec papieża Piusa III z 1503 roku – dzieło Sebastiano Ferrucci.
Francesco Todeschini Piccolomini urodził się w 1439 r. w Sienie. Studiował prawo kanoniczne w Perugii, po ukończeniu którego został mianowany arcybiskupem Sieny. W 1460 r. jego wuj papież Pius II mianował go kardynałem tytularnym kościoła Sant’Eustachio. Pnąc się po szczeblach kariery został w końcu protodiakonem Kolegium Kardynałów by w przyszłości koronować kolejnych papieży: Innocentego VIII, potem Aleksandra VI Borgia, po którego śmierci konklawe wyniosło go na Tron Piotrowy. Było to w 1503 r. Miał być kandydatem przejściowym, ze względu na słaby stan zdrowia spodziewano się, że szybko mu się zemrze. Dopiero wtedy przyjął święcenia kapłańskie i biskupie (wcześniej był świecką osobą mimo stanowisk kościelnych jakie piastował). Długa ceremonia koronacji papieża spowodowała dalsze pogorszenie jego stanu zdrowia. Zmarł 26 dni po wyborze na papieża. Jedynym jego dokonaniem było zamówienie u Pinturicchio dekoracji Biblioteki Sieneńskiej.
Przenosimy się do prawego ramienia transeptu, w którym mieści się kaplica św. Andrzeja Avellino (nr 9), a w niej dzieło Giovanni Lanfranco z 1629 r. – „Śmierć św. Andrzeja Avellino”.
Na przecięciu nawy i transeptu (nr 17) widzimy kopułę Carlo Maderno zdobioną freskiem Giovanni Lanfranco wykonanym w latach 1625 – 1628 – „Rajska Gloria”. W pendentywach znajdują się malowidła przedstawiające „Ewangelistów” – dzieło Domenichino.
Prezbiterium wraz z absydą (nr 15) to jeden z najpiękniejszych przykładów sztuki baroku rzymskiego. Pięknie zaznaczone podziały ze złoconego stiuku zawdzięczamy młodemu jeszcze wtedy Alessandro Algardi.
Pod łukiem tęczowym oraz w konszy absydalnej widzimy freski Domenichino z lat 1623 – 1628: „Historie z życia św. Andrzeja Apostoła”, „Cnoty” oraz „Dwóch nagusów” 🙂 Absydę zdobią zaś freski: „Ukrzyżowanie św. Andrzeja Apostoła”, „Męczeństwo św. Andrzeja Apostoła” i „Złożenie św. Andrzeja do grobu” – Mattia Preti z lat 1650 – 1651. Na ścianach bocznych freski Emilio Taruffi (po prawej) oraz Carlo Cignani (po lewej). Ołtarz główny zaprojektował uczeń Berniniego – Carlo Fontana.
W lewym ramieniu transeptu kryje się kaplica św. Kajetana Thiene (nr 10) a w niej neobarokowy ołtarz projektu Cesare Bazzani z 1912 r., w którym zauważamy malowidło z 1770 roku – „Objawienie się Matki Boskiej św. Kajetanowi”. Zdobiące kaplicę posągi personifikujące „Obfitość” oraz „Mądrość” wykonał Giulio Tadolini. W kaplicy tej odnotować możemy jeszcze pomnik hrabiego Gaspare Thiene wykonany przez Domenico Guidi w 1676 roku.
Symetrycznie ponad arkadą przed lewym ramieniem transeptu umieszczono grobowiec papieża Piusa II zmarłego w 1464 r. – dzieło rozpoczęte przez Paolo Taccone i ukończone w 1475 r. przez Andrea Bregno.
Nazywał się Enea Silvio Piccolomini, urodził się w 1405 r. w Corsignano w biednej, jednakże arystokratycznej rodzinie. Kiedy skończył 18 lat rozpoczął studia w Sienie gdzie uczył się sztuki oratorskiej, później kontynuował studia na wydziale poezji we Florencji. Potem rozpoczął służbę u dostojników kościelnych jako sekretarz. Prowadził wtedy niezwykle rozpustny tryb życia. Dorobił się kilku nieślubnych dzieci. Zasłynął jako poeta, jego dzieła były popularne w całej Europie, nawet w Polsce jeszcze w XVIII wieku zaczytywano się nimi. Dziś w szkołach nikt nas już nie uczy o papieżu poecie. Dlaczego? Bo pisał poezję erotyczną oraz komedie erotyczne, np. „Chryzis”. Jednak bestsellerem stało się dzieło „Opowieść dwojga kochanków: Eurialusa i Lukrecji”, dziś już niepamiętane. Oto dwa przykładowe wersety:
„Biust miała okazały, a jej piersi wyrastały po obu stronach jak dwa granaty…”
„Pragnę spać w ramionach mej Cassiny, nawet jeśli śmierdzi jak cap”.
Takie to dzieła pisał przyszły papież 🙂 Podobno w 1447 roku doznał wizji, po której nawrócił się i stał się bogobojnym człowiekiem. Tak zapewne Kościół tłumaczył wybór rozpustnika na papieża albowiem odnaleziono jeden z listów papieża Piusa II, który rzuca cień na jego bogobojność:
„Włos mi posiwiał, nerwy mam wysuszone, kości zmurszałe, ciało pomarszczone. Żadnej kobiecie nie mogę służyć do rozkoszy i żadna mnie…. Prawdziwie jest tak, że Wenus bardziej mnie unika, niźli ja jej.”
Nie pisał tego gdyż był papieżem i nie mógł spotykać się już z kobietami. Ależ skąd. Chodziło mu o to, że….. ”jego narzędzie” już nie funkcjonuje tak jak powinno 🙂
Faktem jest jednak, że po owym rzekomym nawróceniu natychmiast przyjął święcenia kapłańskie. Błyskawicznie, bo rok później został biskupem Triesty, w 1456 r. przyjął kapelusz kardynalski. Co ciekawe rok później został…biskupem warmińskim!! Pełnił to stanowisko aż do obrania go papieżem w roku 1458. Swój pontyfikat poświęcił walce z zagrożeniem ze strony Turcji. Planował zorganizować krucjatę przeciwko muzułmanom. W 1464 r. wyruszył w drogę do Ankony, skąd owa krucjata miała wystartować, tam niestety zmarł. W 2006 r. stał się głównym bohaterem filmu „Konklawe”.
Z ciekawszych kaplic po lewej stronie kościoła wymienić należy:
Kaplica 3) (nr 6) Odrestaurowana w 1869, mieści dzieło Giovanni De’ Vecchi z 1614 r. – „Św. Sebastian”.
Kaplica 2) Kaplica Rucellai – Ruspoli (nr 4) – zbudowana przez Matteo Castelli na początku XVII wieku. Na lewej ścianie mieści się grobowiec monsignore (kapłana) Giovanni Della Casa zmarłego w 1556 r. Kopuła kaplicy dekorowana jest freskami Pomarancio.
Kaplica 1) Kaplica Barberini (nr 2) – Również i ona powstała wg proj. Matteo Castelli, zbudowana w latach 1604 – 1616, jej dekoracja jest dziełem Domenico Passignano, który wykonał również dzieło ołtarzowe „Wniebowzięcie Marii” oraz malowidło „Lucyna zabierająca ciało św. Sebastiana” w przylegającej do kaplicy małej wnęce. W niszach po lewej stronie zobaczymy posągi „Św. Jan Chrzciciel” wykonany przez Pietro Bernini oraz „Św. Maria Magdalena” autorstwa Cristoforo Stati. Po prawej zaś “Św. Marta” – Francesco Mocchi oraz “Św. Jan Ewangelista” – Ambrogio Buonvicino. Ponad tympanonami drzwi bocznych mieszczą się kopie “Putt” Pietro Bernini (po prawej) i GianLorenzo Bernini (po lewej).
Wychodzimy z kościoła i udajemy się w lewo kontynuując nasz spacer po Corso Vittorio Emanuele II. Po prawej stronie natkniemy się na pierwszy z grupy pałaców rodu Massimo, które w tym miejscu zbudowano, stąd dawniej teren ten nazywano Isola dei Massimi. Był to bardzo stary ród arystokratów rzymskich, którego początki sięgają 999 roku!. Pierwsze zabudowania tego rodu powstały tu już w 1159 r. Najstarszym zachowanym jest Palazzo Massimo Istoriato (z tyłu od strony Piazza dei Massimi), opowiadaliśmy o nim podczas spaceru po rejonie Sant’Eustachio.
Obecnie stoimy zaś przed Palazzo Massimo alle Colonne.
Zbudowany został dla bogatego kupca Pietro Massimo (ponoć twierdził on, że jego ród pochodzi od antycznego Rzymianina Kwintusa Fabiusza Maksimusa) na fundamentach starszego, zniszczonego w 1527 r. budynku. A pod owymi fundamentami odkryto ruiny antycznego teatru muzycznego zwanego Odeonem Domicjana (mówiliśmy o nim podczas wizyty w rejonie Sant’Eustachio). Obecny pałac zaprojektował Baldassarre Peruzzi, jest jednym z pierwszych przykładów architektury manierystycznej w Rzymie.
Zakrzywiona fasada pałacu szczyci się bardzo charakterystycznym portykiem kolumnowym w porządku toskańskim (stąd w nazwie pałacu „alle Colonne”). Parter kamienicy jest w całości boniowany. Piano nobile zdobią okna poprzedzane małymi balkonikami.
Pałac, a w zasadzie jego niewielką część (dziedziniec i kaplicę św. Filipa Neri) można zwiedzać tylko jeden dzień w roku – 16 marca w godzinach 7.00 – 13.00. Pod portykiem dostrzeżemy kasetonowy sufit zdobiony złoconym stiukiem oraz stemmą rodu Massimo. W niszy po prawej stronie, dekorowanej stiukiem, mieści się kopia dzieła greckiego artysty Polikleta z Argos tworzącego w V w. p.n.e. – „Doryforos”.
Do środka pałacu prowadzi wspaniale zdobiony portal, przez który dostaniemy się do holu nakrytego sklepieniem kolebkowym zdobionym stiukiem – prawdopodobnie dzieło Baldassarre Peruzzi. Zaprowadzi nas on na pierwszy dziedziniec, niewielki, jednak bogaty zdobiony antycznymi fragmentami. Z prawej strony dziedzińca mieści się małe nimfeum zdobione około 1620 roku przez Giovan Battista Solari z rzymską kopią rzeźby „Venere Anadiomene” czyli „Wenus wynurzająca się z morskich fal”.
W głębi znajduje się drugi dziedziniec, przylegający do starszej części pałacu zwanej Palazzo Massimo Istoriato, zdobiony płaskorzeźbami Giovan Battista Solari. Widzimy tam loggię krytą drewnianym sufitem zdobionym złoconym stiukiem autorstwa albo Baldassarre Peruzzi albo Perin del Vaga.
Do dziedzińca dostać się można do Salonu Wejściowego również nakrytego kasetonowym sufitem, tym razem zdobionym „Historiami z życia Fabio Massimo” – jest to fryz autorstwa Daniele da Volterra. Z salonu przejdziemy do Sali Arrasów dekorowanej freskami albo Baldassarre Peruzzi albo Perin del Vaga, w której wiszą arrasy z manufaktury flamandzkiej przedstawiające „Prace Herkulesa”. Wnętrza pałacu skrywają ponadto: Błękitny Salonik (z fryzem Perina del Vaga „Sceny z Eneidy”), Czerwony Salonik (z fryzem ze szkoły Giulio Romano – „Założenie Rzymu”) oraz na drugim piętrze Salę Oczekiwania (z „Krucyfiksem” Alessandro Algardi) oraz Kaplicę św. Filipa Neri, która powstała w miejscu cudu do jakiego miało dojść 16 marca 1583 r. (dlatego właśnie pałac otwiera się tylko w tym dniu). Do umierającego w agonii 14-letniego Paolo Massimo, syna księcia Fabrizio Massimo wezwany został przyjaciel rodziny, Filip Neri, który przybył jednak za późno. Objął zmarłego, pokropił wodą święconą i zawołał po imieniu. Wtedy chłopiec otworzył oczy, pożegnał się z ojcem i powiedział, że nie boi się umierać bo był przed chwilą w raju i widział tam swoją mamę i siostrę (zmarły kilka dni wcześniej) i wie, że zaraz do nich dołączy. Wtedy też święty Filip mu rzekł: „Idź i wstaw się za mną u Boga”, po tych słowach chłopiec bez bólu, w spokoju skonał. Kaplica zdobiona jest dziełem Pomarancio – „Cud św. Filipa” oraz Nicola di Antonio – „Matka Boska i święci”. Warto wiedzieć, iż obiekt ten wciąż jest w rękach rodu Massimo.
Tuż obok, pod numerem 145 widzimy przylegający budynek. To Palazzo Massimo di Pirro zaprojektowany przez Giovanni Mangone – ucznia Antonio da Sangallo Młodszego.
Nazywany jest tak ze względu na posąg odnaleziony tu podczas budowy pałacu. To posąg Marsa, ze względu na obecność rzeźbionych słoni mylnie wzięty za posąg Pirro (po polsku Pyrrusa), który podczas wojny z Rzymem używał do walki właśnie tych zwierząt. Wnętrze kryje ciekawy trójkondygnacyjny dziedziniec arkadowy.
Po stronie przeciwnej, pod numerem 154 stoi Palazzo Girolamo Pichi-Manfroni-Lovatti stanowiący rekonstrukcję oryginalnego budynku powstałego dla rodu Pichi, zburzonego w 1881 r.
Z tego obiektu zachowały się oryginalne okna od strony ulicy vicolo de’ Bovari zdobione inskrypcją „HIERONYMUS PICUS”. Ostał się też XVI – wieczny portal zdobiony herbem rodowym, dziś umieszczony wewnątrz pałacu, przed klatką schodową.
Dochodzimy do placu Piazza di S. Pantaleo na środku którego wznosi się pomnik Marco Minghetti (włoski polityk, premier w latach 1873 – 1876) wykonany przez Lio Gangeri w 1895 r.
Po prawej stronie widzimy kościółek S. Pantaleo.
Pierwsza wzmianka o istnieniu w tym miejscu świątyni chrześcijańskiej pochodzi z 1186 r. Dedykowana została św. Pantaleonowi z Nikomedii, lekarzowi na dworze cesarza Maksymiana zabitemu w 305 r. za odmowę wyrzeczenia się wiary chrześcijańskiej. W 1614 r. kościół przekazano w ręce św. Józefa Kalasantego, który stworzył tu klasztor Zakonu Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych popularnie zwanych Pijarami, którzy po dziś dzień opiekują się tym przybytkiem. W latach 1681 – 1689 dokonano przebudowy świątyni wg proj. Giovanni Antonio De Rossi. Fasada jest jednak późniejsza, powstała w 1806 r., na zlecenie księcia Giovanni Torlonia, wg proj. Giuseppe Valadier. Jest dość nietypowa, dwukondygnacyjna, gdzie kondygnacja dolna podkreślona jest przez dwa potężne pilastry, górna zaś charakteryzuje się łukiem stanowiącym niejako przedłużenie pilastrów, z umieszczonym w środkowej części dużym oknem. Kondygnacje rozdziela pas stiukowych płaskorzeźb autorstwa Pietro Aureli. Przez portal flankowany dwiema kolumnami w porządku jońskim dostajemy się do środka, które jest jednonawowe z bocznymi kaplicami. Zaprojektowane zostało przez Giovanni Antonio De Rossi, było to jego ostatnie dzieło a zarazem jedno z najpiękniejszych jeśli chodzi o architekturę sakralną w jego wykonaniu. Nawa główna nakryta jest sklepieniem kolebkowym ozdobionym freskiem „Triumf Przenajświętszego Imienia Marii” – autorstwa Filippo Gherardi wykonanym w latach 1687 – 1692. Ołtarz główny pochodzi z XVIII wieku i jest dziełem Antonio Bracci. Ciekawa jest druga kaplica po prawej stronie, w której podziwiać możemy dzieło Sebastiano Ricci z 1690 r. – „Śmierć św. Józefa”. Zobaczymy tu także bardzo bogaty, marmurowy ołtarz zrealizowany w latach 1763 – 1767 wg proj. Carlo Murena, nieznacznie poprawiony w 1802 r. przez Giuseppe Valadier. Stiukowy relief przedstawiający „Św. Józefa Kalasantego w otoczeniu uczniów” jest dziełem Luigi Acquisti. W ołtarzu mieści się porfirowa urna, w której przechowuje się kości tegoż świętego. W przejściu do zakrystii dostrzeżemy „Świętego Justa i św. Pastora” – dzieło przypisywane Pomarancio oraz płytę grobową wspominającą Laudomię Brancaleone – córkę jednego z 13 kawalerów włoskich, którzy brali udział w pojedynku honorowym przeciwko 13 kawalerom francuskim, zakończonym zwycięstwem Włochów. Miało to miejsce 13 lutego 1503 r.
Zerknijmy na koniec do drugiej kaplicy po lewej stronie kościoła. Ujrzymy tam dzieło zatytułowane „Św. Pantaleon uzdrawia chorych”, początkowo przypisywane Mattia Preti, dziś skłaniamy się do tego by myśleć, że wykonał je Tommaso Amedei Caisotti w 1689 r.
Północną część placu zamyka budynek zwany Palazzo Braschi, w którym dziś mieści się jeden z oddziałów Muzeum Rzymu.
Pierwszy budynek stanął tu w 1435 r., była to rezydencja rodu Orsini, zamieszkał w niej prefekt Rzymu – Francesco Orsini. W 1501 r. budynek powiększono, kolejnej przebudowy w roku 1516 dokonał Antonio da Sangallo Młodszy. W latach 1791 – 1796 na rozkaz papieża Piusa VI dokonano rozbiórki części pałacu (wg proj. Cosimo Morelli), w latach 1802 – 1811 pod kierownictwem Giuseppe Valadier pałac uzyskał obecny wygląd. W 1871 r. przeszedł w ręce państwa stając się siedzibą Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, potem Faszystowskiej Federacji Miejskiej i wreszcie Muzeum Miejskim Rzymu. Warto zwiedzić jego wnętrze, gdzie oprócz ciekawych elementów architektonicznych jak rampa schodowa wykonana przez Cosimo Morelli i wykończona przez Giuseppe Valadier czy tzw. Alkowy Torlonia, zobaczymy wiele ciekawych dzieł sztuki z zakresu malarstwa ściennego (m. in. dzieła Polidoro da Caravaggio i Maturino da Firenze), rzeźby (m. in. dzieła Francesco Mochi i Lorenzo Ottoni), terakoty (m. in. dzieła Domenico Guidi, Alessandro Algardi czy GianLorenzo Bernini), malarstwa sztalugowego (m. in. dzieła Marco Benefial, Pompeo Batoni, Baccicio czy Antonio Canova). Ponadto nacieszymy oczy pięknie utkanymi arrasami oraz dziełami w tzw. Gipsotece Tenerani.
Po stronie przeciwnej, pod nr 166 stoi budynek zwany Farnesina ai Baullari stanowiący dziś siedzibę Muzeum Sztuki Antycznej Giovanni Barracco.
Pałacyk powstał w latach 1522 – 1523 wg proj. Thomas Le Roy (niektórzy twierdzą, że przy znacznej współpracy samego Rafaela Santi, nie ma na to jednak dowodów) i jest jednym z najciekawszych przykładów architektury rzymskiej początków XVI wieku. Od 1885 r. znajduje się w rękach państwa. Również i tu warto wejść do wnętrza, gdzie zobaczymy bogatą kolekcję sztuki antycznej i średniowiecznej (od czasów egipskich do XII wieku) zgromadzoną przez barona Giovanni Barracco i w 1902 r. przekazaną na rzecz miasta.
Kawałeczek dalej, po lewej stronie otwiera się plac Piazza della Cancelleria. Całą zachodnią część zajmuje potężny Palazzo della Cancelleria – wspaniały zabytek architektury rzymskiego odrodzenia – pierwszy w pełni renesansowy obiekt Rzymu.
Pałac powstał w latach 1485 – 1513 dla kard. Raffaele Riario – kamerlinga papieża Sykstusa IV, który był również jego wujem. W 1517 r. budynek został jednak skonfiskowany i stał się siedzibą Kancelarii Apostolskiej. Wtedy rozpoczęły się prace mające na celu dekorację wnętrza, prace te ciągnęły się aż 200 lat. W XVIII wieku budynek zmienił właściciela, w latach 1798 – 1799 był siedzibą Trybunału Republiki, w 1810 siedzibą Sądu Naczelnego a od 1848 do 1870 r. siedzibą Parlamentu. Po roku 1870 dostał się w ręce Kancelarii Dziekanatu Kolegium Kardynalskiego, otrzymał też status eksterytorialności. Wreszcie po wielkiej restauracji za pontyfikatu Piusa XI i Piusa XII stał się siedzibą Trybunału Konstytucyjnego, Papieskiej Rzymskiej Akademii Archeologicznej oraz Papieskiej Komisji do spraw Kultury i Sztuki Kościoła. Małą jego część zajmuje ponadto Muzeum Leonardo da Vinci gdzie prezentuje się rekonstrukcje jego wynalazków. Jeszcze do niedawna projekt Palazzo della Cancelleria przypisywano Donato Bramante, dziś odchodzi się od tej proweniencji ze względu na niezgodności chronologiczne, uważa się, iż Bramantemoże być co najwyżej autorem wewnętrznego dziedzińca. Dziś za twórcę pałacu uznajemy Antonio da Montecavallo choć i ta proweniencja nie jest pewna. Długa fasada główna, niezwykle rytmiczna, jest dwukondygnacyjna, osadzona na wysokim w pełni płasko boniowanym cokole przeprutym niewielkimi oknami. Obie kondygnacje dzielone są przez pilastry ułożone w powtarzającym się schemacie odległościowym, pomiędzy tymi umieszczonymi szerzej znajdują się okna. Różnią się jednak znacząco. Pierwsze piętro ma jedno okno w przęśle natomiast drugie dwa umieszczone jedno nad drugim. Taki typ architektoniczny nazywa się czasami „złotym podziałem”. Olbrzymi portal główny zwieńczony balkonem jest dziełem Domenico Fontana wykonanym na rozkaz kardynała Alessandro Farnese. Ponad piano nobile (pierwszym piętrem) przez całą długość fasady biegnie dekoracyjna inskrypcja:
„RAPHAEL RIARIUS SAVONENSIS / SANCTI GEORGII DIACONUS CARDINALIS SANCTAE ROMANAE ECCLESIAE CAMERARIUS A SIXTO IIII PONTIFICE MAXIMO HONORIBUS AC FORTUNIS HONESTATUS TEMPLUM DIVO LAURENTIO MARTYRI DICATUM ET AEDIS A FUNDAMENTIS SUA IMPENSA FECIT / MCCCCLXXXXV ALEXANDRO VI P.M.”
Na rogach pałacu umieszczono stemmy honorujące dwóch papieża za czasów których budowla była wznoszona: Sykstusa IV i Juliusza II. Warto pamiętać, iż trawertyn z którego zbudowany jest pałac pochodzi z Koloseum oraz ze znajdującego się dawniej w okolicy Teatru Pompejusza, na schodach którego zasztyletowano Juliusza Cezara.
Elewacja południowa pałacu (od strony via del Pellegrino) charakteryzuje się pięknym balkonem zdobionym stemmą kard. Raffaele Riario – dzieło Andrea Bregno.
Przez wspomniany wyżej portal główny dostajemy się na przepiękny dziedziniec wewnętrzny, którego projekt, jak wspominaliśmy powyżej, przypisuje się Donato Bramante.Niektórzy historycy sztuki skłonni są przyznać jednak zasługi Andrea Bregno.
Dziedziniec jest trójkondygnacyjny widocznie inspirowany Koloseum. Dwie pierwsze kondygnacje są arkadowe, dzielone kolumnami z kapitelami toskańskimi zdobionymi rozetkami, górna zaś ślepa przepruta dwoma oknami (jedno nad drugim) w prawie każdym przęśle dzielonym przez pilastry z kapitelami kompozytowymi.
Na pierwszym piętrze mieści się między innymi Sala Riaria zwana także Salą Główną udekorowana w 1718 roku i odrestaurowana w 1939. Na ścianie w głębi umiejscowiona jest „Tarcza zegarowa” – fresk stworzony przez Baciccio. Innym ciekawym pomieszczeniem jest Salon Stu Dni, którego ściany freskami pokrył Giorgio Vasari („Mity i fakty z życia Pawła III”). Całą pracę wykonał zaledwie w 100 dni, stąd nazwa pomieszczenia. Interesujący jest także Apartament Kardynalicji, wewnątrz którego kryje się kapliczka Pallio dekorowana stiukiem i malowidłami Francesco Salviati oraz Salonik Studiów ze sklepieniem malowanym przez Perin Del Vaga („Sceny biblijne”).
Z prawej strony fasady głównej znajduje się portal prowadzący do mieszczącego się wewnątrz pałacu kościoła S. Lorenzo in Damaso. Świątynia notowana jest już w czasach papieża Symmachusa (499 r.) jako Titulus Damasi, który prawdopodobnie powstał w 380 r. Był to prywatny dom Damazego I – 37-go z kolei papieża. Jego relikty odnaleziono pod Pałacem Kancelarii. Kościół całkowicie przebudowano na rozkaz kardynała Raffaele Riario, dokonał tego prawdopodobnie Donato Bramante. W latach 1638 – 1640 z polecenia kard. Francesco Barberini, GianLorenzo Bernini przekształcił prezbiterium, zamknął je absydą, stworzył również konfesję. Podczas panowania francuskiego początkiem XIX wieku został przez Francuzów zbezczeszczony i odnowiony w latach 1807 – 1820 r. przez Giuseppe Valadier, który usunął wtedy konfesję Berniniego. Jeszcze jednej odbudowy dokonano w 1944 r. po wielkim pożarze.
W czasie prac archeologicznych prowadzonych pod bazyliką i dziedzińcem pałacu w latach 1988 – 1991 odkryto nie tylko relikty domu Damazego ale również pogańską świątynię – mitreum.
Wnętrze bazyliki jest trójnawowe, poprzedzone przedsionkami nakrytymi sklepieniem krzyżowym. Zwiedzimy je według następującego planu:
Wchodzimy przez portal autorstwa Vignola i dostajemy się do westybulu.
Po jego prawej stronie mieści się kaplica św. Mikołaja (A na planie) przebudowana w 1743 r. na zlecenie kard. Tommaso Ruffo. Dokonał tego Nicola Salvi. Widzimy tu dzieło Sebastiano Conca – “Dziewica Maryja ze świętym Filipem Neri i świętym Mikołajem”. Sklepienie zdobione jest freskiem „Prezentacja św. Mikołaja”, w pendentywach zaś widzimy personifikacje „Cnót”. Wszystko to dzieła Corrado Giaquinto. Lewa strona westybulu okupowana jest przez kaplicę Najświętszego Sakramentu (B). Przebudowana została w 1736 r. przez Ludovico Russoni Sassi i odrestaurowana w XIX wieku przez Giuseppe Valadier. Dostrzegamy w niej dzieło Vincenzo Berrettini – „Ostatnia Wieczerza”. Na prawym filarze (C) widzimy grobowiec Giovanni Paccini wykonany przez Giovanni Antonio Dosio.
Z westybulu przechodzimy do drugiego przedsionka gdzie po lewej stronie mieści się portal z XV wieku (F) prowadzący do Palazzo della Cancelleria.
Ponad nim widzimy grobowiec, w którym spoczywa kard. Aloisius Amat. Na filarze lewym (D) znajduje się posąg św. Franciszka Ksawerego z XVII wieku, na prawym zaś (E) św. Karola Boromeusza – dzieło Stefano Maderno i Ambrogio Buonvicino z 1610 r.
Wchodzimy do nawy prawej:
Kaplica 1) Kaplica Massimo (G) powstała w 1582 r. w wyniku połączenia trzech małych kaplic. W ołtarzu (H) projektu Giovanni Domenico Navone wykonanym w 1758 r. mieści się drewniany „Krucyfiks” ze szkoły rzymskiej, prawdopodobnie XIV – wieczny. Na filarze z prawej strony od wejścia do kaplicy widzimy pomnik grobowy księcia Arsoli – Massimiliano Camillo VIII Massimo i jego żony, Marii Krystyny Sabiny Wettyn – wnuczki polskiego króla Augusta III Sasa!
Po stronie lewej od wejścia mieści się grobowiec syna powyższej pary książęcej – Vittorio Emanuele Camillo IX Massimo i jego młodo zmarłej żony, księżniczki Marii Gabrielli di Savoia Carignano. To dzieła Pietro Tenerani (I).
Kaplica 2) Kaplica Najświętszego Serca Jezusowego (J) zbudowana wg proj. Pietro Gagliardi. Skrywa olbrzymią ilość relikwii, miedzy innymi Św. Matki Teresy z Kalkuty. Przed wejściem do niej mieści się grobowiec kolejnego członka rodu Massimo – kard. Francesco Saverio Massimo.
Dalej zobaczymy pomnik grobowy włoskiego dyplomaty i pierwszego premiera zjednoczonej Italii, zamordowanego w 1848 r. – Pellegrino Rossi – również autorstwa Pietro Tenerani.
W prezbiterium przebudowanym przez Berniniego, który dodał absydę, widzimy dekorację autorstwa prawdopodobnie Vespignani. W ołtarzu głównym znajduje się dzieło Federico Zuccari „Koronacja Marii”.
Pod ołtarzem zaś pochowani zostali święty Eutychiusz i św. Damazy. Z lewej strony widzimy ponadto posąg św. Hipolita, to kopia tego, który znajduje się w Pałacu Laterańskim.
Dekoracja nawy głównej przedstawiająca „Historie z życia św. Wawrzyńca i św. Damazego” jest dziełem Luigi Fontana.
Wkraczamy do nawy lewej:
Z lewej strony prezbiterium mieści się kaplica Przenajświętszego Poczęcia (K) przebudowana przez Pietro da Cortona w latach 1635 – 1638 i odrestaurowana w 1859 r. Widzimy tu dzieło z pierwszej połowy XII wieku, przeniesione ze zburzonego kościoła S. Salvatore in Arco – „Matka Boska z Grottapinta”.
Przed kaplicą z lewej strony zauważymy pomnik grobowy kard. Ludovico Trevisan wykonany w 1505 r., 40 lat po jego śmierci. Dostrzeżemy tu również dzieło przypisywane Nicolò Circignani zwanemu Pomarancio – „Matka Boska Radosna”.
Na początku nawy zobaczymy jeszcze pomnik grobowy poety i dramaturga włoskiego – Annibale Caro zmarłego w 1566 r. – powstał wg proj. Giovanni Antonio Dosio.
Wychodząc z bazyliki skręcamy w lewo podążając dalej ulicą Corso Vittorio Emanuele II. Po stronie prawej dostrzeżemy Palazzo Sora. Jego projekt przypisuje się Donato Bramante, zrealizowany został w latach 1503 – 1510 przez Giuliano Leno. Dziś mieści się w nim Instytut Techniczny im. Vincenzo Gioberti.
Odrobinę dalej, również po prawej stronie, otwiera się plac Piazza della Chiesa Nuova. Zatrzymamy się tutaj na dłuższą chwilę. Pod numerem 244 widzimy Palazzo Cerii.
Powstał w pierwszej połowie XVII wieku, wg proj. Francesco Peparelli. Został znacznie przebudowany w XIX wieku, w związku z budową ulicy, po której dziś spacerujemy. Budynek jest trójkondygnacyjny, z czego ostatnie piętro podniesione. Od strony ulicy via Larga zachował się piękny, oryginalny portal nakryty architrawem zdobionym girlandą i maszkaronem. Ponad wejściem widzimy balkon zdobiony poniżej kobiecym popiersiem otoczonym bogatą dekoracją roślinną. Dziś budynek jest siedzibą kilku wydziałów Uniwersytetu „La Sapienza”.
Pod numerem 252 zobaczymy Palazzo Zandotti Costa, również znacznie przebudowany podczas prac prowadzonych w XIX wieku.
Na placu dostrzeżemy ponadto dwa inne obiekty. Po pierwsze pomnik włoskiego poety Pietro Metastasio wykonany w 1886 r. przez Emilio Gallori. Pierwotnie stał na placu Piazza di S. Silvestro, w obecne miejsce przeniesiono go w 1910 r.
Drugim z obiektów jest Fontana della Terrina nazwana tak ze względu na swój kształt, przypomina bowiem wazę obiadową nakrytą pokrywą.
Dokładnie nie wiadomo kiedy powstała, źródła podają dwie daty: 1581 lub 1590 r. Wiadomo na pewno, że jest dziełem Giacomo Della Porta. Trawertynowa pokrywa jest późniejsza, pochodzi z 1622 r. Fontannę przeniesiono tutaj z Campo de’ Fiori w roku 1924.
Zajmijmy się teraz północną stroną placu. Rozpoczynamy od omówienia kościoła, który tu stoi. To S. Maria in Vallicella popularnie zwanyChiesa Nuova. Historia tego miejsca zaczyna się już w XIII wieku kiedy tu w okolicy zbudowano kościół Narodzenia Matki Boskiej, który zakryć miał tzw. Terentum czyli wg wierzeń ówczesnych Rzymian – miejsce stanowiące zejście do piekła. Już antyczni Rzymianie wierzyli w istnienie tego zejścia, stawiając w pobliżu ołtarz Dis Pater i jego żony Prozerpiny (bogowie świata podziemnego). W XV i XVI wieku kościół ten znany był pod wezwaniem Santa Maria in Puteo. Jego wnętrze kryło XIV – wieczny fresk z wizerunkiem „Cudownej Madonny” płaczącej krwawymi łzami (dziś w ołtarzu głównym Chiesa Nuova). W 1551 r. św. Filip Neri założył zgromadzenie zwane Kongregacją Oratorium św. Filipa Neri, które w 1575 r. zostało zatwierdzone przez papieża Grzegorza XIII pod nazwą Zakonu Oratorianów popularnie nazywanych Filipinami. Stało się to impulsem do budowy nowego kościoła, który tak właśnie nazwano – Chiesa Nuova czyli Nowy Kościół. Zatrzymajmy się na chwilkę przy Filipinach bo jest to dość ciekawe zgromadzenie zakonne. Są to zakonnicy, którzy nie składają żadnych ślubów! Każdy ich klasztor jest w pełni autonomiczny. Przełożony wybierany jest w głosowaniu. Pełni swój urząd przez 3 lata. Są tzw. zgromadzeniem stacjonarnym, co oznacza, że wstępując do danego klasztoru, nigdy nie zmieniają miejsca pełnienia posługi. Zostają na zawsze w miejscu inicjacji. Poznajemy ich po stroju. Posiadają czarne habity z białymi kołnierzami o prostych rogach, przepasani są czarnym pasem. Jest ich na świecie 550 (żyją w 86 klasztorach), w tym 83 w Polsce (w 7 klasztorach: w Bytowie, Gostyniu, Poznaniu, Radomiu, Studziannie, Tarnowie i Tomaszowie Mazowieckim). Ich celem jest ukazywanie ludziom że można być wierzącym i jednocześnie żyć radośnie i wesoło.
Budowa kościoła Chiesa Nuova rozpoczęła się w 1575 r. i trwała aż do roku 1614.
Stanął na ruinach wcześniejszej, średniowiecznej bazyliki, która stała na antycznych ruinach wspominanej już świątyni Dis Pater i Prozerpiny. Prace zainaugurował architekt Matteo da Città di Castello. Już dwa lata później w powstającym kościele odprawiono pierwszą mszę. W latach 1586 – 1590 pracami kierował Martino Longhi Starszy. Potem prace przejął Giovani Battista Guerra, który przy budowie posiłkował się dawnym projektem stworzonym przez Giacomo Della Porta. Kościół konsekrowano w roku 1599 ale fasadę zbudowano dopiero na początku XVII wieku. W 1666 r. do kościoła dostawiono kampanilę, zbudowaną wg proj. Camillo Arcucci. W 1675 r. Carlo Rainaldi przebudował prawą elewację świątyni.
Fasada kościoła jest dwukondygnacyjna dzielona na rzędy przez pary pilastrów i półkolumn flankujących jednocześnie portal główny w dolnej i pojedyncze pilastry w górnej części. Wykonana w całości z trawertynu jest dziełem Fausto Rughesi, który wzorował się na kościele Il Gesù. Pomiędzy kondygnacjami widzimy inskrypcję upamiętniającą fundatora kościoła. Powyżej, w zakrzywionym tympanonie mieści się statua „Madonna Vallicelliana”. Druga kondygnacja zawiera w centrum okno, po bokach zaś nisze z figurami „Św. Grzegorz Wielki” oraz „Św. Hieronim” – dzieła Giovanni Antonio Paracca.
Wnętrze jest trójnawowe, z nawą główną nakrytą sklepieniem kolebkowym i transeptem niewychodzącym poza ściany boczne, wyposażone w 5 kaplic na każdym boku.
Po bokach nawy głównej, ponad łukami arkadowymi, na kontrfasadzie oraz na ścianach transeptu mieszczą się owalne malowidła prezentujące „Epizody ze Starego i Nowego Testamentu” wykonane przez Lazzaro Baldi, Giuseppe Ghezzi, Daniele Seiter, Giuseppe Passeri i Domenico Parodi. Na sklepieniu dostrzeżemy freski autorstwa Pietro da Cortona: „Cudowna interwencja Matki Boskiej podczas budowy kościoła” (nawa główna), „Triumf Trójcy Świętej” (w kopule), „Prorocy” (w pendentywach), „Wniebowzięcie” (w konszy absydalnej). Całość dodatkowo dekorowana jest stiukiem wg proj. Pietro da Cortona zrealizowanym przez Cosimo Fancelli i Ercole Ferrata.
Jak zwykle zwiedzanie zaczynamy od nawy prawej:
Kaplica 1) Kaplica Ukrzyżowania – mieści ołtarz z dziełem Scipione Pulzone – „Ukrzyżowanie” z 1586 roku. Na sklepieniu widzimy malowidła Giovanni Lanfranco: „Nałożenie korony cierniowej”, „Biczowanie”, „Modlitwa w Ogrójcu”.
Kaplica 2) Kaplica Piety – dekorowana polichromowanym marmurem i stiukiem oraz freskami Angelo Caroselli: „Całun” oraz „Pietà z Dawidem i Izajaszem”. W kaplicy tej w ołtarzu od 1602 do 1797 roku mieścił się obraz Caravaggio – „Złożenie Chrystusa do grobu”. Dziś oryginał znajduje się w Pinakotece Watykańskiej, w kaplicy zaś widzimy kopię wykonaną przez Michele Koeck.
Kaplica 3) Kaplica Wniebowstąpienia – zbudowana w roku 1581 na zlecenie bankiera rzymskiego – Tiberio Ceuli. W 1868 r. przeszła w ręce rodu De Villanova Castellacci. W ołtarzu widzimy dzieło Girolamo Muziano powstałe przed rokiem 1587 – „Wniebowstąpienie”. Na początku XVII wieku kaplica została na nowo udekorowana marmurem i stiukiem Freski są dziełem Benedetto Piccioli.
Kaplica 4) Kaplica Zesłania Ducha Świętego – powstała w 1579 r. dla bankiera z Pizy, Vincenzo Lavaiana, potem przeszła w ręce Diego del Campo, który pełnił funkcję „cameriere segreto” – „sekretnego kelnera”, obecnie funkcja ta nosi nazwę kamerlinga papieskiego. W ołtarzu widzimy dzieło Giovanni Maria Morandi – „Zesłanie Ducha Świętego”. Dekorację sklepienia wykonał w 1602 r. Egidio della Riviera. Przedstawia: „Siedem kandelabrów”, „Chrzest Chrystusa” oraz „Mojżesz z Tablicami Prawa”.
Kaplica 5) Kaplica Pinelli – zbudowana dla bankiera z Genui – Giovanni Agostino Pinelli, który pełnił funkcję skarbnika papieskiego. Charakteryzuje się niezwykle piękną dekoracją stiukową z końca XVI wieku autorstwa Giacomo Della Porta. Odnaleźć tu też możemy freski Aurelio Lomi: „Historie z życia Marii”, „Historie z dzieciństwa Jezusa”, „Zaśnięcie Dziewicy”, „Koronacja Marii”, „Pochówek Marii”, „Rebeka i Eleazar” i „Jael i Sisera”. W ołtarzu znajduje się „Wniebowzięcie” namalowane przez Giovanni Domenico Cerrini.
Wchodzimy do prawego ramienia transeptu, które zamyka Kaplica Koronacji Matki Boskiej powstała w 1591 r. dla nuncjusza apostolskiego w Neapolu – Alessandro Glorieri. Rok później wstawiono do niej ołtarz, który zawiera obraz Cavalier d’Arpino – „Koronacja Matki Boskiej”. W niszach stoją posągi „Św. Jan Chrzciciel” i “Św. Jan Ewangelista” – to dzieła Flaminio Vacca.
Po prawej stronie prezbiterium zobaczymy Kaplicę św. Karola Boromeusza – budowa rozpoczęła się w 1662 r., na zlecenie kard. Federico Borromeo, ukończona jednak sporo później, dopiero w 1679 r. Zaprojektował ją Camillo Arcucci. Kaplica składa się z 3 pomieszczeń. Pierwszym jest oktagonalny westybul zdobiony płytami grobowymi rodu Boromeuszy. Pomieszczenie centralne, eliptyczne, nakryte sklepieniem zrealizował Giuseppe Brusati Arcucci wg projektu swego wuja, przy udziale Carlo Rainaldi. Dekoracja jest dziełem Giovan Francesco De Rossi, malowidła na ścianach zaś wykonali Luigi Scaramuccia (po lewej) i Giovanni Bonatti (po prawej). Na posadzce dostrzegamy stemmę rodu Spada. Ostatnie pomieszczenie gości dzieło ołtarzowe autorstwa Carlo Maratta „Madonna z Dzieciątkiem między świętymi Karolem Boromeuszem i Ignacym Loyolą”. Na sklepieniu zauważymy fresk „Duch Święty”. Tu tez odnajdziemy tombę kardynała Cesare Baronio.
Czas zerknąć do prezbiterium, w którym mieści się monumentalne cyborium z brązu wykonane wg proj. Ciro Ferri. Ołtarz główny wykonany w latach 1596 – 1599 zawiera obraz „Madonna Vallicelliana wielbiona przez aniołów” Petera Paula Rubensa. Tak, tego Rubensa! Wewnątrz owalu zaś oryginalny cudowny fresk płaczący krwawymi łzami (choć dziś już niestety nie płacze). Po bokach widzimy kolejne dwa rewelacyjne dzieła Rubensa. Z lewej “Święci Grzegorz Wielki, Papia i Mauro”, z prawej zaś „Święci Flavia Domitilla, Nereusz i Achilles”. Malowidła te Rubens wykonał podczas swego pobytu w Rzymie w latach 1606 – 1608. Ponad ołtarzem umieszczono „Krucyfiks” wykonany w 1615 r. przez Guillaume Berthelot.
Po lewej stronie prezbiterium zobaczymy Kaplicę św. Filipa Neri zaprojektowaną przez Onorio Longhi i wykonaną w latach 1600 – 1604 dzięki pracy Paolo Marucelli. Posiada niesamowicie bogatą dekorację wykorzystującą marmur oraz kamienie szlachetne: alabaster, jaspis, masę perłowa, lapis lazuli, koral, onyks, agat i ametyst. Nakryta jest kopułą wykonaną przez Pietro da Cortona. Na sklepieniu oraz na ścianach wyróżnić należy dzieła Cristoforo Roncalli (również zwanego Pomarancio) przedstawiające „Sceny z życia św. Filipa Neri”. W drugim pomieszczeniu w głębi mieści się ołtarz kaplicowy z dziełem „Święty Filip Neri i Madonna della Vallicella”. To mozaika autorstwa Vincenzo Castellani stanowiąca kopię oryginału wykonanego przez Guido Reni, dziś znajduje się on w klasztorze obok kościoła. Na ołtarz składa się kryształowa urna, w której znajduje się ciało św. Filipa Neri nakryte srebrną maską.
Filip Neri, zwany czasem Nereuszem, urodził się w 1515 r. we Florencji. Młode lata spędził w zakonie Dominikanów. Mając lat 17 wyjechał do Monte Cassino by osiąść w posiadłości, jaką otrzymał w spadku po zmarłym wuju, jednak nie podobało mu się życie bogacza. Spieniężył majątek i rozdał wszystko ubogim, sobie zostawił tylko Pismo Święte. Mając lat 19 udał się do Rzymu, gdzie rozpoczął studia z zakresu filozofii i teologii. Przerwał je jednak i w 1548 r. założył Bractwo Świętej Trójcy mające na celu opiekę nad chorymi. Początkowo chciał zostać Jezuitą i wyjechać na misję do Indii, jednak zżył się bardzo z Rzymem i porzucił ten pomysł. Został w Wiecznym Mieście żebrząc każdego dnia i rozdając zebrane pieniądze ubogim. Ponoć pewnego dnia do żebrzącego Filipa podszedł mężczyzna i kopnął go w twarz. Filip podniósł się, uśmiechnął i powiedział: „Ten policzek jest dla mnie, a teraz proszę Cię byś dał coś dla moich ubogich!” Opiekował się również młodzieżą organizując tzw. Oratoria, czyli miejsca gdzie mogli spędzać razem czas, bawić się, śpiewać i modlić. Zapraszał tam elitę intelektualną Rzymu, aby młodzież mogła obcować z kulturą słuchając koncertów, dysput, poezji. Do Filipa dołączyło mnóstwo ludzi, którzy jako wolontariusze podążyli jego ścieżką, pomagając mu. W 1551 r. przyjął święcenia kapłańskie. W tym samym roku założył zakon Filipinów. Początkowo papieże patrzyli na niego niechętnie, został nawet oskarżony o herezję, jednak wkrótce przekonali się, że droga jaką obrał Filip Neri jest tą właściwą i Zakon Filipinów został oficjalnie zatwierdzony. Filip zmarł w 1595 r., mając lat 80. Wcześniej otrzymał stygmaty Ducha Świętego. Prawie natychmiast, bo już 20 lat po śmierci został beatyfikowany a w 1622 r. kanonizowany przez papieża Grzegorza XV.
Lewe ramię transeptu zamknięte jest Kaplicą Prezentacji Marii zbudowaną w 1589 r. z fundacji biskupa Angelo Cesi. Dekoracja wnętrza jest dziełem Martino Longhi Starszego i pochodzi z 1591 r. W dwóch widocznych niszach mieszczą się posągi „Św. Piotr” i „Św. Paweł” wykonane przez Giovanni Antonio Paracca (znanego bardziej jako Valsoldo) w 1603 r. W ołtarzu głównym ulokowane zostało malowidło Federico Barocci – „Prezentacja Marii w Świątyni”. Dostrzeżemy tu również freski Alessandro Salucci „Historie z życia Anny, Elkana i Samuela” (na sklepieniu).
Portal widoczny z lewej strony lewego ramienia transeptu prowadzi do zakrystii zbudowanej w latach 1621 – 1629 wg proj. Mario Arconio i Paolo Marucelli. Pomieszczenie to skrywa takie dzieła jak: „Św. Filip i anioł” – marmurowa grupa autorstwa Alessandro Algardi, malowidła Francesco Trevisani, popiersie papieża Grzegorza XIV – równieżAlgardiego a także piękna dekoracja sklepienia, której autorem jest Pietro da Cortona.
Po prawej stronie korytarza zakrystii znajdują się drzwi prowadzące do Dolnego Sanktuarium Filipinów (można je zwiedzać tylko 25 maja po południu oraz 26 maja) gdzie zobaczymy kolejne dekoracje Pietro da Cortona, Alessandro Algardi a w ołtarzu obraz Guercino „Św. Filip i anioł”. Stąd można też przejść do Głównego Sanktuarium Filipinów z kolejnymi dziełami Pietro da Cortona („Ekstazy św. Filipa”) czy Guido Reni „Św. Filip i Dziewica Maryja” a także innymi dziełami m.in. Pier Leone Ghezzi, Pomarancio („Św. Filip w katakumbach”), Gerolamo da Santacroce czy Cecco del Caravaggio.
Wróćmy do lewej nawy kościoła.
Kaplica 5) Kaplica Zwiastowania – powstała w 1589 r. dla rodziny bankierów florenckich Ruspoli. Dekorowana jest freskami autorstwa Andrea Lilli, w ołtarzu widzimy zaś dzieło Domenico Cresti, bardziej znanego jako Passignano – „Zwiastowanie”.
Kaplica 4) Kaplica Nawiedzenia zrealizowana w 1582 r. pod patronatem Francesco Pizzamiglio z Wenecji. W ołtarzu widzimy dzieło Federico Barocci – „Nawiedzenie Najświętszej Maryi Panny” – malowidło to szczególnie upodobał sobie św. Filip Neri. Freski zdobiące sklepienie kaplicy są dziełem Carlo Saraceni.
Kaplica 3) Kaplica Narodzenia Pańskiego – powstała w 1580 r. z funduszy Silvio Antoniano (przyszłego kardynała). Dzieło ołtarzowe wykonał Durante Alberti – „Adoracja Trzech Króli”. Dekoracja stiukowa jest dziełem Giovanni Guerra natomiast freski wyszły spod pędzla Pomarancio.
Kaplica 2) Kaplica Objawienia Pańskiego zwana czasem Kaplicą Trzech Króli – zbudowano ją w 1578 r. na zlecenie notariusza Kamery Apostolskiej – Porzio Ceva. Dzieło ołtarzowe wykonał Cesare Nebbia – „Pokłon Trzech Króli”. Freski na sklepieniu są autorstwa Baccio Ciarpi.
Kaplica 1) Kaplica Ofiarowania Pańskiego – Stiukami udekorował ją Stefano Longo, freskami natomiast Cavalier d’Arpino. Również dzieło ołtarzowe – „Oczyszczenie Maryi Dziewicy” wyszło spod jego pędzla.
Wychodzimy z kościoła ponownie na plac Piazza della Chiesa Nuova. Z lewej strony do kościoła przylega Palazzo dei Filipini, budynek klasztorny Filipinów.
W 1637 r. Filipini postanowili zbudować klasztor i jako architekta wybrali Francesco Borrominiego a ten do pomocy dobrał sobie Paolo Marucelli. Prace ukończyły się w 1643 r. Tak powstało Oratorium Filipinów wewnątrz którego Borromini umieścił dwa dziedzińce, bibliotekę, refektarz, salę rekreacyjną oraz salę modlitw czyli oratorium zakonne. W latach 1647 – 1649 dobudowano wieżę zegarową. W 1650 r. nadzór nad budową przejął Camillo Arcucci, który zajął się pracami wykończeniowymi, finalizując budowę w roku 1666. Fasada widoczna z placu to arcydzieło Borrominiego. Część centralna fasady jest dwukondygnacyjna, pięciorzędowa dzielona przez potężne pilastry, w dolnej części lekko zakrzywiana, w górnej widocznie wklęsła – typowy styl Borrominiego! Borromini początkowo chciał zbudować Oratorium w całości z trawertynu jednakże Filipini nie zgodzili się. Nakazali zbudować tak swój klasztor aby robił wrażenie ale nie przyćmiewał kościoła, który w całym założeniu miał być najważniejszy. Dlatego Borromini wybrał żółtą cegłę, jednakże tak zredukował przestrzenie między cegłami, iż wydaje się nam, że fasada jest kamienna! Odstępy pomiędzy cegłami wynoszą zaledwie 2-3 milimetry! Poza tym cegłę dokładnie szlifował specjalną metodą zwaną sagramaturą. Kamieńa i stiuku użył architekt tylko jako detalu architektonicznego zdobiąc nimi delikatnie fasadę.
Pod numerem 18 mieści się portal prowadzący do wnętrza Oratorium. Budynek kryje dwa główne, dwukondygnacyjne dziedzińce arkadowe z gigantycznymi filarami nakrytymi kapitelami w porządku kompozytowym.
Filary te zaokrąglają się na rogach dziedzińca. Z dziedzińca pierwszego prowadzi przejście do drugiego, a potem do trzeciego, mniejszego, pobocznego, usytuowanego z tyłu, za absydą kościoła. Przylegają do niego zabudowania użytkowe: refektarz (jadalnia zakonników), kuchnia i pomieszczenia magazynowo – sanitarne. Refektarz to przepiękna eklektyczna sala nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami. We wnękach refektarzowych mieszczą się dwie piękne marmurowe umywalki do rytualnego obmywania rąk, zaprojektowane przez Borrominiego.
Przestrzeń modlitewna czyli oratorium właściwe mieści się w przedniej części budynku. Filipini tylko tą część wykorzystują, reszta pałacu stanowi siedziby innych instytucji. Oratorium właściwe to prostokątna sala zdobiona dwiema loggiami na krótszych bokach: Loggią Kardynałów i Loggią Muzyków i Kantorów. Mieszczący się w sali ołtarz zdobiony jest dziełem Raffaele Vanni – „Dziewica Maryja, św. Filip Neri i św. Cecylia”. Dostrzeżemy tam też niszę ze stiukowym posągiem przedstawiającym “Św. Filipa Neri” wykonanym przez Michel Maille.
Jak wspomniałem Filipini zajmują tylko przednią część budynku. W innych partiach mieszczą się:
Emeroteka Rzymska czyli typ biblioteki gromadzący jednak tylko gazety i czasopisma. Przechowuje się tutaj każdy numer gazet i czasopism jakie drukowano w Rzymie od początku XVIII wieku aż po dziś dzień. Olbrzymi zbiór!
Stołeczne Archiwum Historyczne – przechowuje historyczne dokumenty związane z administracją miasta Rzym a także dokumenty i biografie prawie wszystkich szlacheckich rodów rzymskich! Tu także odnajdziemy stiukowy model jaki wykonał Alessandro Algardi przygotowując się do wykonania dzieła dla kościoła św. Agnieszki in Agone (na Piazza Navona) – „Cud św. Agnieszki”.
Biblioteka Rzymska – która gromadzi książki, dokumenty i mapy związane z Rzymem i okolicami. Tu też, na klatce schodowej zobaczymy kolejny model ze stiuku jaki wykonał Algardi przygotowując się do wykonania dzieła do bazyliki św. Piotra „Spotkanie św. Leona Wielkiego z Atyllą”.
Biblioteka Vallicelliana – gromadzi olbrzymie zbiory ksiąg i woluminów. Posiada 130 000 woluminów i manuskryptów, w tym około 3000 w języku starołacińskim, greckim i językach orientalnych i około 40000 fragmentów pism antycznych. Wiele z przechowywanych tu pism pochodzi z prywatnej kolekcji XVI – wiecznego pisarza portugalskiego – Achille Stazio. Biblioteka zdobiona jest malowidłami Giovanni Francesco Romanelli.
Wychodzimy i udajemy się dalej ulicą Corso Vittorio Emanuele II. Po lewej stronie otworzy nam się plac Piazza Sforza Cesarini, w centrum którego wznosi się pomnik Nicola Spedalieri – filozofa i kapłana włoskiego zmarłego w 1795 roku. Wykonał go w roku 1903 Mario Rutelli. Początkowo stał w innym miejscu miasta, tu przeniesiony w latach ’50 XX wieku.
Zbliżając się do rzeki i do mostu Viktora Emanuela II przed którym zakończy się nasz spacer, mijamy po drodze Palazzo Sforza Cesarini (po stronie prawej), o którym już dawno temu opowiadaliśmy poszukując Piazza Navona, dochodzimy wreszcie do placu, po którego lewej stronie, pod nr 6 mieści się Palazzo Malvezzi Campeggi.
Dostrzeżemy tu też pomnik Terenzio Mamiani Della Rovere – włoskiego polityka i prawnika z XIX wieku działającego na rzecz zjednoczenia Włoch. Autorem monumentu jest Mauro Benini, wykonał on go w roku 1892.
W tym miejscu kończy się nasz dzisiejszy spacer. O moście wznoszącym się przed nami opowiemy sobie podczas innego spaceru. Do usłyszenia!
——————————-
Podoba Ci się Spacerownik po Rzymie? Postaw nam kawę, przy kawie teksty szybciej się piszą 😜
Bibliografia:
- Giulio Andreotti, I quattro del Gesù, Rizzoli 1999;
- Dionisi Aurelio, Il Gesù di Roma. Breve storia e illustrazione della chiesa-madre dei gesuiti, Roma 2005;
- Mariano Armellini, Le chiese di Roma dal secolo IV al XIX, Roma 1891;
- Claudio Rendina, Le chiese di Roma, Milano 2000;
- Giorgio Carpaneto, I rioni di Roma, Milano 2000;
- Willy Pocino, Le curiosità di Roma, Roma 2004;
- Fabio Benzi, I palazzi di Roma, Verona 2011;
- Claudio Rendina, I palazzi storici di Roma, Roma 2015;
