Najbliższe trzy spacery poświęcimy mało znanej części Wiecznego Miasta zwanej Nomentano. Przed nami pierwsza część. Zapraszamy!
Na początek tradycyjnie kilka słów o historii miejsca, które przyjdzie nam zwiedzać. Nomentano to Quartiere V, czyli piąta dzielnica Rzymu, która rozpoczyna się przy północnej części Murów Aureliana, tuż za bramą Porta Pia.
Jest jedną z 15 dzielnic na jakie podzielono Rzym w 1921 roku. Zajmuje powierzchnię 3,26km². Nazwę swą zawdzięcza ulicy via Nomentana, wzdłuż której leży. Pierwsza zabudowa powstała tu pod koniec XIX wieku. W dwudziestoleciu faszystowskim (część historii Włoch dziejącej się w latach 1922 – 1942) dzielnica ta przeżywała boom rozwojowy, stała się bardzo popularną częścią mieszkaniową Rzymu. Podczas II wojny światowej ucierpiała podczas bombardowania przez wojska alianckie terenów położonych na północ od historycznego centrum Wiecznego Miasta. Po II wojnie została odbudowana.
Jak wspomnieliśmy, dzielnica położona jest wzdłuż ulicy via Nomentana. Ta współczesna ulica leży jednak na antycznej rzymskiej drodze.
Antyczna via Nomentana była ulicą konsularną, czyli jedną z ważniejszych w Cesarstwie Rzymskim. Prowadziła z Rzymu do Nomentum (dziś Mentana). Jej budowa rozpoczęła się w 280 r. p.n.e., zbudowano ją na zlecenie konsula Marcusa Valeriusa Maximusa Potitusa. Potem przedłużono jej bieg do miasta Eretum (dziś Monterotondo). Miała długość 34 kilometry.
Spacer zaczynamy tuż za Murami Aureliana, dokładnie za bramą Porta Pia, o której opowiadaliśmy w tym poście.
Znajdujemy się na Piazzale di Porta Pia. W centralnej części placu widzimy pomnik Bersaglierów wykonany w roku 1932 przez Publio Morbiducci, według projektu Italo Mancini, na zlecenie Benito Mussoliniego, aby upamiętnić stulecie powstania włoskiej formacji lekkiej piechoty zmechanizowanej nazywanej Bersaglierami.
Dziś w armii włoskiej istnieje 6 pułków Bersaglierów. Pierwszy korpus powstał w 1836 r. 1 lipca tego roku jednostka oficjalnie się zaprezentowała podczas parady w Turynie, gdzię zadziwili widownię bardzo szybkim tempem marszu robiąc 130 kroków na minutę. Do dziś słyną z przepięknych defilad wykonywanych w biegu. Oto przykład:
Na podstawie monumentu dostrzec możemy inskrypcję Benito Mussoliniego, który również był Bersaglierem.
Po prawej stronie biegnącej na wprost ulicy via Nomentana widzimy kompleks Villa Patrizi.
Była to podmiejska willa rodu Patrizi Naro Montoro zaprojektowana w stylu rokoko na początku XVIII wieku przez Sebastiano Cipriani. W roku 1907 markiz Filippo Patrizi przekazał budynek administracji Kolei Włoskiej. W latach 1911 – 1925 obiekt przebudował Pompeo Passerini, tworząc tu dwa ministerstwa: Ministerstwo Robót Publicznych oraz Ministerstwo Transportu.
Ruszamy na wprost ulicą via Nomentana i dochodzimy do kościoła Corpus Domini.
Zbudowany został w latach 1888 – 1893 w stylu neogotyckim, według projektu Arthura Verhaegena, który współpracował z włoskim architektem Carlo Busiri Vici. Trójnawowe wnętrze kryje freski autorstwa Virginio Monti.
Skręćmy za kościołem w uliczkę via dei Villini. Pod numerem 34 oczom naszym ukaże się Klasztor Notre-Dame des Oiseaux Konwentu Cór Świętych Serc Jezusa i Marii, zaprojektowany przez Carlo Busiri Vici w 1900 r.
Nas interesuje jednak to, na czym on stoi. Pod ziemię wejdziemy bramą numer 32.
Witajcie w nieznanych turystom Katakumbach św. Nikomedesa!
Św. Nikomedes Rzymski jest bardzo słabo znany. Był kapłanem i męczennikiem. Oskarżono go organizowanie chrześcijańskich pochówków i zabito ołowianym biczem około roku 90. Jego szczątki znajdują się dziś w Konfesji Bazyliki Św. Praksedy na Eskwilinie.
Miejsce to odkryte zostało przez archeologa Antonio Bosio na początku XVII wieku. Od tego czasu aż do lat 20-tych XX wieku ujawniono 160 metrów podziemnych korytarzy biegnących na dwóch kondygnacjach. Popularnie nazwano je imieniem św. Nikomedesa, najprawdopodobniej są to jednak prywatne hypogea połączone siecią tuneli. Aby je zwiedzić należy uzyskać zezwolenie watykańskiego urzędu Pontificia Commisione di Archeologia Sacra. Zwiedza się w grupie 15 osób. Niestety cena jest bardzo wysoka. 220 euro!
W czasie wojny hypogeum służyło jako schron przeciwlotniczy!
Wracamy do ulicy via Nomentana. Dochodząc do biegnącej w lewo uliczki via Cagliari skręcamy w nią i dochodzimy do jej końca. Na rogu mieści się Muzeum Sztuki Współczesnej MACRO.
Kompleks zbudowali w latach 1908 – 1922 Gustavo Giovannoni i Alfredo Palopoli.
Kolekcja obejmuje ponad 600 dzieł sztuki z II połowy XX wieku. Zwiedzanie jest bezpłatne!
Ponownie wracamy do via Nomentana i napotykamy kościół S. Giuseppe, wybudowany w latach 1902 – 1905, według projektu Carlo Busiri Vici.
Świątynia reprezentuje styl neoromański. Fasada obiektu zbudowana jest z cegły, charakteryzuje się portykiem złożonym z trzech łuków oraz mieszczącą się nad nim rozetą. Na fasadzie widoczna jest także mozaika ze stemmą papieża Piusa X oraz herbem Kanoników Laterańskich. Wnętrze składa się z trzech naw, nawa główna zamknięta jest absydą dekorowaną w stylu cosmatesca przez Eugenio Cisterna. Dostrzegamy również statuę „Św. Józef” autorstwa Francesco Nagni.
Kontynuując nasz spacer ulicą via Nomentana dochodzimy do murów, za którymi mieści się ogród oraz kompleks zwany Villa Torlonia.
Teren ten od XVII do połowy XVIII wieku należał do rodu Pamphilij. Około roku 1760 przeszedł w ręce rodu Colonna. W ich rękach pozostawał do roku 1797, kiedy to zakupił go bankier, książę Giovanni Raimondo Torlonia w celu budowy podmiejskiej willi dla swego syna Alessandro Raffaele Torlonia. Budowa kompleksu rozpoczęła się w roku 1806, wg proj. Giuseppe Valadier. Architekt wykorzystał dwa stojące tu już budynki przekształcając je w dzisiejsze Casino Nobile oraz Casino dei Principi. Dobudował stajnie oraz monumentalne wejście, dziś już nieistniejące. Zaprojektował też park wyznaczając prostopadłe, symetrycznie biegnące aleje, tak aby przecinały się one w miejscu, gdzie stoi Villa.
Po śmierci Giovanni Raimondo Torlonia, jego syn zlecił architektowi Giovan Battista Caretti kontynuowanie prac na terenie Villa Torlonia. Tenże w roku 1832 wykonał widoczne dziś fałszywe antyczne ruiny a także Świątynię Saturna, Trybunę z Fontanną, Domek Kawowy, Amfiteatr oraz Kaplicę św. Aleksandra.
W 1842 roku książę Alessandro nakazał postawić dwa obeliski, aby upamiętnić swoich rodziców.
W 1919 r., podczas prac mających na celu przygotowanie kompleksu pod rezydencję Benito Mussoliniego, budując schron przeciwlotniczy, odkryto tu katakumby żydowskie z III i IV wieku. Mussolini zamieszkał tu w roku 1920. Aby duce mógł mieszkać wygodnie i cieszyć się prywatnością, książę Torlonia przeniósł się do Casino delle Civette!
Po wojnie Villa Torlonia podupadła i dopiero w 1978 r. została wykupiona przez miasto. Teren odrestaurowano i przekształcono w publiczny park miejski.
Wchodzimy na teren parku przez monumentalne wejście flankowane propylejami.
Zbudowano je w latach 1905 – 1911 wg proj. Enrico Gennari. Pomiędzy propylejami widzimy bramę z kutego żelaza. Na szczytach dwóch trawertynowych filarów mieszczą się szklane kule, na których stoją posągi orłów wykonane z brązu.
Dolna część propylejów skrywa pomieszczenia ochrony oraz kasę biletową. U góry zaś widzimy loggie złożone z kolumn dźwigających jońskie kapitele oraz pilastrów nakrytych kapitelami kompozytowymi. Po bokach loggi wznoszą się kopie posągów, których oryginały oglądać możemy w muzeum Casino Nobile: „Pandora”, „Pudicizia” i „Fauno”.
Wewnątrz parku odnajdziemy trzy główne budynki składające się na kompleks Villa Torlonia.
Zacznijmy od budynku głównego – Casino Nobile.
Była to główna rezydencja książęca rodziny Torlonia. Jest świetnym przykładem rzymskiej architektury klasycystycznej charakteryzującej się gigantycznymi marmurowymi kolumnadami. Pronaos oraz portyki boczne są dziełem wspomnianego już Giovan Battista Carettii. On też zrealizował wewnątrz budynku dekoracje neogotyckie i neopompejańskie. Część frontowa budynku ze słynnym terakotowym „Triumfem Bachusa” to dzieło ucznia Antoniego Canovy – Rinaldo Rinaldi.
Wewnątrz Casino Nobile mieści się dziś Museo Villa Torlonia. Z piwnicy budynku przejść można do bunkra Benito Mussoliniego z 1942 r. oraz do sali w stylu grobu etruskiego.
W niedalekiej odległości mieści się drugi budynek, zwany Casino dei Principi.
Pierwotnie mieściła się tu winnica. Giovan Battista Caretti w latach 1835 – 1840 stojący tu budynek przekształcił w Książęcy Domek.
Była to pewnego rodzaju część reprezentacyjna kompleksu książąt Torlonia. Tutaj odbywały się wszelkie imprezy towarzyskie. Domek połączony był z główną częścią kompleksu (Casino Nobile) podziemną galerią. Dziś swoją siedzibę ma tutaj Rzymska Szkoła Artystyczna.
Po przeciwnej stronie parku odnajdziemy obiekt zwany Casina delle Civette.
Stoi w miejscu dawnej Capanna Svizzera, która powstała na zlecenie Alessandro Torlonia w roku 1840.
Casina delle Civette zbudowana została w czasach następcy Alessandro – Giovanni Torlonia Il Giovane, który w roku 1908 zlecił architektowi Enrico Gennari budowę obiektu przypominającego średniowieczną lub bajkową wioskę, pełną arkad, wieżyczek i loggi, zdobioną licznymi witrażami. W 1914 roku zamontowano witraż przedstawiający sowy autorstwa Duilio Cambellotti. Wtedy zaczęto nazywać ją Villiono delle Civette. Stała się prywatną rezydencją księcia Giovanniego. Wnętrze bogato ozdobiono stiukami, mozaikami i majoliką.
Spacerując po parku mijamy wiele innych, równie ciekawych obiektów:
– Fałszywe Ruiny. W XVI wieku narodziła się moda na ozdabianie parków i ogrodów willowych ruinami mającymi imitować antyk.
Budowę tychże ruin zlecił kardynał Girolamo Il Colonna di Sciarra a zaprojektował je Ignazio Muratori. Materiały do budowy pobrał z ruin Villa di Domiziano w Castel Gandolfo, zatem patrzymy na fikcyjne ruiny, ale zbudowane z oryginalnych antycznych materiałów! Architek nie ukończył jednak dzieła gdyż zmarł w roku 1763. Dopiero gdy teren ten dostał się w ręce księcia Torlonia, nakazał on w 1832 r. dokończyć budowę. Ukończył ją w roku 1842 Giovan Battista Caretti.
– Teatro Torlonia. Pierwszy zamysł budowy teatru pojawił się w roku 1839, powstał nawet projekt wg Giuseppe Jappelli. Zrealizowali go jednak dopiero Quintiliano Raimondi, przy pomocy Giovan Battista Caretti.
Prawdopodobnie powstał w roku 1840 i miał upamiętniać ślub księcia Alessandro Torlonia i Teresy Colonna. Świadczą o tym herby obu rodów. W pełni ukończono go jednak dopiero w 1871 r. Nie wiemy czy kiedykolwiek go wykorzystano, choć odnaleźć można wzmianki jakoby w 1905 r. książę Giovanni Torlonia Il Giovane miał wystawić przedstawienie „Il profilo di Agrippina”.
Gdy teren ten przejął Mussolini, teatr podupadł. Odrestaurowano go dopiero w 2013 r. i otwarto dla publiczności 7 grudnia 2013 r.
– Świątynia Saturna. Powstała w latach 1836 – 1838, wg proj. znanego nam już Giovan Battista Caretti, który wzorował się na świątyni Eskulapa z Villa Borghese.
Składa się z czterokolumnowego granitowego portyku nakrytego tympanonem z przedstawieniem „Historii Bachusa”. Fronton zaś zdobi „Alegoria życia ludzkiego”. W części centralnej widzimy boga Saturna. Po bokach „Cztery pory roku”. Obiekt ten niestety do dziś nie został odrestaurowany.
– Trybuna z Fontanną. Jest to ostatnie dzieło jakie wykonał tu Giovan Battista Caretti.
W części centralnej, flankowana dwiema kolumnami, mieści się mała fontanna. Ponad nią dziś już zupełnie niewidoczna dekoracja, która przedstawiała „Ucieczkę Eneasza z Troi”. W niszach bocznych stały popiersia z kolekcji książąt Torlonia. Dziś widoczne jest tylko jedno.
– Plac turniejowy. Zaprojektowany przez Giuseppe Japelli w średniowiecznym stylu.
Trybuny wykonano ze skały magmowej zwanej Peperino z Albano. W głębi widać trzy czarno-czerwone namioty przeznaczone dla księżnej Torlonia oraz jej dwórek. Namiot księcia stał na wzgórzu, dziś już nie istnieje.
– Obeliski. Wspominaliśmy wcześniej o dwóch obeliskach ustawionych po obu stronach Casino Nobile w celu upamiętnienia ojca i matki księcia Alessandro Torlonia. Mają troszkę ponad 10 metrów wysokości i ważą po 22 tony. Stoją na podstawach obłożonych płytami trawertynowymi i marmurem. Choć nie widać tego koloru, wykonano je z różowego granitu z Baveno i przywieziono do Rzymu na początku stycznia 1840 r. Już na miejscu wyryte zostały hieroglify, są one dziełem ojca barnabity Luigi Ungarelli. Pierwszy obelisk – ku czci księcia Giovanni Torlonia – stanał na miejscu 4 czerwca 1842 r.
Drugi – ku czci księżnej Anny Marii – umieszczono na obecnym miejscu 26 lipca z okazji święta św. Anny.
– Kolumny honorowe. Pierwsza wystawiona została w sąsiedztwie obelisku poświęconego księżnej Torlonia. Miała upamiętniać Carlo Torlonia, brata księcia Alessandro. Drugą dziś możemy oglądać w eksedrze teatru. W oryginale stała jednak gdzieś indziej, niestety nie wiemy gdzie. Wystawiona została na zlecenie Carlo Torlonia i dedykowana rodzicom.
– Szklarnia Mauretańska. Budowa obiektu rozpoczęła się w 1840 roku, wg proj. Giuseppe Jappelli oraz współpracującego z nim Giacomo Caneva. Budynek prezentuje styl mauretański, stąd jego nazwa. Obiekt wykorzystywany był aż do lat 30-tych XX wieku. Obecnie został odrestaurowany.
– Pomarańczarnia. Jej budowę w 1839 r. zlecił książę Alessandro Torlonia. Pierwotnym przeznaczeniem była hodowla owoców cytrusowych. Obecnie mieści się tutaj mały bar.
Kompleks Villa Torlonia jest dziś siedzibą muzeum zwanego po prostu Museo di Villa Torlonia. O dziełach, które możemy tam zobaczyć opowiemy jednak kiedy indziej, w dziale poświęconym muzeom rzymskim.
Na tym kończymy część pierwszą spaceru po dzielnicy zwanej Nomentano.
——————————-
Podoba Ci się Spacerownik po Rzymie? Postaw nam kawę, przy kawie teksty szybciej się piszą 😜
Bibliografia:
- Carlo Ceschi, Le chiese di Roma: dagli inizi del neoclassico al 1961, Bologna 1963;
- Claudio Rendina, Le chiese di Roma, Roma 2000;
- Armando Bussi, Villa Patrizi e dintorni – Storia e storie, Roma 2015;
- Roberto Quintavalle, Alessandro Torlonia e Via Nomentana nell’Ottocento, Roma 2008;
- Annamaria Agati, Villa Torlonia Guidata, Roma 2007.
