Kontynuujemy spacer po dzielnicy Rzymu zwanej Nomentano. Ostatnio skończyliśmy na terenie kompleksu Villa Torlonia. Dziś zaczynamy przy bramie głównej.
Wychodząc z Villa Torlonia skręćmy w prawo i tuż za parkiem znowu w prawo w ulicę via Alessandro Torlonia, a następnie w lewo w via Giovanni Battista de Rossi. Pod numerem 9 zobaczymy niezbyt urodziwy budynek – Edificio dell’Ordine dei Medici – zbudowany w latach 1966 – 1972 wg proj. Piero Sartogo, Carlo Fegiz i Domenico Gimigliano.
Było to pierwsze i zarazem najlepsze dzieło 30-letniego architekta rzymskiego, który później zyskał sławę i pracował między innymi w Nowym Jorku (jest autorem Ristorante Toscana, sklepu Bulgari oraz Banca di Roma), Waszyngtonie (Ambasada Italii) czy w Tokyo (jego dziełem jest również sklep Bulgari).
Idźmy dalej, dochodząc do rozwidlenia drogi. Podążamy tą biegnącą po lewej stronie i dochodzimy do placu Largo di Villa Massimo, przy którym mieści się właśnie Villa Massimo.
Była jedną z głównych willi położonych wzdłuż drogi via Nomentana. Cofnijmy się troszkę w czasie. W XVI wieku rodzina Massimo zakupiła okoliczne winnice stawiając tutaj niewielkie Casino. Jednak obiekt, który widzimy dzisiaj powstał trochę później, dopiero w XVIII wieku. To duży, dwukondygnacyjny budynek z antresolą oraz wieżą widokową. Przed willą wznosiła się fontanna pochodząca z czasów rzymskich, którą dziś oglądać możemy w Villa Abamelek na wzgórzu Janikulum. W 1910 r. Villa Massimo została zakupiona przez państwo niemieckie i przekształcona w ośrodek kulturalny. W okresie międzywojennym budynek był siedzibą Instytutu Historycznego Niemieckiego w Rzymie oraz miejscem, gdzie niemieccy artyści mogli mieszkać i pracować. W latach 30-tych XX wieku obiekt przeszedł przebudowę pod okiem Michele Busiri Vici. Było to konieczne, by zaadaptować go do przebudowanej dzielnicy Nomentano.
Podczas II wojny światowej budynek został przejęty przez włoskie wojsko, a po wojnie powrócił w ręce Niemców, którzy w 1949 r. utworzyli tu Niemiecką Akademię Rzymską, której celem było promowanie sztuki i kultury niemieckiej we Włoszech. Akademia istnieje po dziś dzień i oferuje stypendia dla niemieckich artystów chcących przebywać i pracować w Rzymie. Co roku szansę na pobyt i tworzenie w Wiecznym Mieście otrzymuje dziesięciu artystów. Dostają swój pokój oraz atelier na okres 10 miesięcy. W Villa Massimo znajdują się również sale wystawowe, w których prezentuje się dzieła stypendystów. Villa Massimo uważana jest za jedno z najważniejszych centrów kulturalnych w Rzymie i jest miejscem spotkań artystów z całego świata. Odwiedzający mają możliwość zwiedzania wspaniałych ogrodów i wnętrz rezydencji, a także podziwiania dzieł sztuki niemieckiej.
Podążając dalej w lewo ulicą via Giovanni Battista de Rossi mijamy po prawej stronie szary kościół. To Chiesa Nostra Signora del Santissimo Sacramento e dei Santi Martiri Canadesi.
W 1950 r. architekt Bruno Maria Apollonj Ghetti przedstawił Kongregacji Najświętszego Sakramentu projekt zatwierdzony przez Radę Starożytności i Sztuk Pięknych. Koniec prac nastąpił w 1955 r. 14 czerwca kościół został poświęcony. Od 1 listopada 1962 r. jest narodowym kościołem Kanady. Stworzono w nim dwie kaplice poświęcone kanadyjskim męczennikom z XVII wieku, którzy zginęli podczas misji wśród Indian. Zobaczyć tu możemy liczne dzieła sztuki, w tym freski, rzeźby, witraże oraz relikwie kanadyjskich męczenników. Kościół zaprojektowano w taki sposób, aby był miejscem modlitwy i refleksji nawiązującym do historii Kanady. Stąd wiele tu elementów symbolicznych, jak wykute w drewnie sceny z życia Indian i męczeństwa kanadyjskich świętych. Świątynia jest pięknym przykładem architektury modernistycznej w Rzymie. Z sieni dwustronne schody zaprowadzą nas do znajdującej się niżej krypty, w której mieści się baptysterium. Ołtarz główny jest dziełem Francesco Nagni, nakryty baldachimem z płaskorzeźbami autorstwa Angelo Biancini przedstawiającymi „Ukrzyżowanie”. Witraże wykonali Marcello Avenali i Janos Hajnal. Podziwiać tu również możemy piękne konfesjonały z polichromowanym szkłem kryształowym autorstwa Janos Hajnal.
Czas nagli, idziemy więc dalej, dochodząc do Largo XXI Aprile. W czasach starożytnych teren ten był zalesiony i wykorzystywany przez Rzymian do polowań. W czasach renesansu powstały tu liczne winnice. Dopiero w XIX wieku, po zjednoczeniu Włoch, zaczęto ten teren zabudowywać. W 1883 r. rozpoczęła się budowa kościoła, który miał stanąć na miejscu dzisiejszego placu, jednak w 1892 r prace przerwano z powodu braku funduszy. W latach XX władze miejskie podjęły kolejną decyzję o przebudowie tej części miasta i w 1923 r. plac zyskał swą obecną nazwę na cześć rocznicy powstania Włoskiej Partii Komunistycznej. Podczas II wojny światowej, w wyniku nalotów alianckich wiele budynków w okolicy zniszczono, zawalił się również ów nigdy niedokończony kościół. W jego miejscu powstała niewielka część zieleni i plac stał się miejscem spotkań dla ludzi mieszkających w tej okolicy. Kolejne zmiany przyniosły lata 60-te. Plac i jego okolice stały się wówczas centrum ruchu studentów i artystów. W 1968 r. odbyła się tu nawet wielka manifestacja studencka przeciwko wojnie w Wietnamie. Dziś – pomijając ruch samochodowy – plac jest dość spokojnym miejscem, wciąż jednak przypomina o swojej burzliwej historii.
Na środku largo widzimy pomnik. To Monumento ai Caduti della Guardia di Finanza, pomnik upamiętniający funkcjonariuszy Guardia di Finanza, którzy zginęli podczas służby w czasie I wojny światowej. Pomnik powstał w 1930 r. i jest dziełem Amleto Cataldi.
Skręćmy w prawo, w ulicę Viale XXI Aprile. Podążając nią widzimy z lewej strony główną siedzibę Guardia di Finanza.
Budynek powstał w latach 1913 – 1915 wg. proj. Arnaldo Foschini.
Aleją dojdziemy do placu Piazza Bologna, słynącym z wielu kameralnych sklepów, kawiarni i restauracji. Historia placu sięga początków XX wieku, kiedy wraz z rozwojem nowych dzielnic mieszkalnych wzrosła potrzeba stworzenia centralnego punktu skupiającego życie społeczne i handlowe. W latach 30-tych i 40-stych powstały licznie nowe budynki a w 1955 r. otwarto metro linię B, która umożliwiła szybki dojazd do centrum miasta.
My skupimy się na jednym budynku. To Edificio Postale di Roma Nomentano.
Zbudowany został w latach 1932 – 1935 wg. proj. Mario Ridolfi i jest jednym z najważniejszych przykładów włoskiej architektury modernistycznej (tzw. racjonalizm włoski). W 2015 r. przeszedł gruntowną renowację, która trwała kilka lat. Przywrócono mu dawny blask i dziś przyciąga wzrok zagubionych w tej części Rzymu turystów, zachwycając swym ogromem, imponującą fasadą i klasycznym stylem.
Musimy wrócić tą samą drogą do posągu poległych strażników, o którym niedawno opowiadaliśmy. Tym razem na Largo XXI Aprile idziemy prosto aleją Viale XXI Aprile i dochodzimy do via Nomentana. Skręcamy w prawo i po krótkim spacerku w lewo, w ulicę via di Sant’Agnese widząc już mury starego kościoła. Wchodząc przez znajdującą się po lewej stronie furtkę dostajemy się na teren kompleksu zwanego Basilica Sant’Agnese fuori le Mura. Spędzimy tu bardzo dużo czasu.
Naszą opowieść zacznijmy od krótkiej historii z życia patronki. Św. Agnieszka Rzymianka, zwana także Agną, dziewica i męczennica, święta kościoła katolickiego, żyła w Rzymie na przełomie III i IV wieku. Niewiele o niej wiadomo, a to, co wiadomo, czy jest prawdą nie wiadomo hehe 😀
Podobno urodziła się w arystokratycznej, chrześcijańskiej rodzinie i w bardzo młodym wieku poświęciła się Bogu i złożywszy śluby czystości postanowiła, że nigdy nie wyjdzie za mąż. W czasie prześladowań chrześcijan, prawdopodobnie za panowania cesarza Dioklecjana (inni twierdzą, że Decjusza) odmówiła wyjścia za mąż za syna prefekta, złożenia ofiar pogańskim bóstwom i wyznała wiarę w Chrystusa. Została skazana na śmierć tuż po osiągnięciu 12 roku życia. Wtedy bowiem dziewczynki osiągały wiek pełnoletni i mogły podlegać karze śmierci. Legenda głosi, że zginęła w podziemiach stadionu Domicjana (dzisiejsza Piazza Navona). Pochowano ją w katakumbach przy via Nomentana. Dziś jej czaszkę można zobaczyć w kościele Sant’Agnese przy Piazza Navona. Uważna jest za patronkę dziewic, narzeczonych, ogrodników i pielęgniarek. W sztuce przedstawiana zwykle jako młoda dziewczyna z długimi, jasnymi włosami, trzymająca w ręku gałązkę palmową jako symbol męczeństwa i zwycięstwa nad śmiercią.
Pierwszy kościół na katakumbach, nad którymi się obecnie znajdujemy powstał w 342 r. na zlecenie córki cesarza Konstantyna Wielkiego – Konstancji, która ponoć modląc się do świętej Agnieszki została uzdrowiona z trądu. Mieścił się w pobliżu grobu św. Agnieszki. Wyglądał zupełnie inaczej niż dzisiejsze kościoły. Był to raczej taki zadaszony cmentarz o wymiarach 98 x 40 m. Obiekt wykorzystywano jako miejsce dorocznej uczty pogrzebowej i odbywającej się raz w roku mszy z okazji rocznicy męczeńskiej śmierci patronki. Bazylika zbudowana była na planie wydłużonego owalu, jak ówczesne cyrki. Posiadała nawy boczne, które biegły półkolem za absydą. Była bogato wyposażona w drogocenne wazy, lampiony, złote i srebrne lampy oliwne. Do dziś ostały się jedynie fragmenty, które odwiedzimy później.
W VII wieku (około roku 625) papież Honoriusz I nakazał zbudować nowy kościół, „ad corpus” czyli dokładnie nad grobem męczennicy. Chciano jednak, aby ciało świętej znalazło się wewnątrz kościoła, dlatego bazylikę zbudowano częściowo pod ziemią, tak, że górny poziom katakumb z ciałem patronki znalazł się na poziomie posadzki kościoła.
Latami bazylika była rozbudowywana i wzbogacana przez kolejnych papieży, głównie Hadriana I i Leona III.
W 1479 r. na zlecenie kardynała Giuliano della Rovere zbudowano dzwonnicę. W wieku XVII przeprowadzono ważne prace restauracyjne i otworzono w przedniej części bazyliki obecne wejście z trzema portalami. Zaś w 1615 r. relikwie św. Agnieszki i jej siostry Emerencjany uroczyście przeniesiono pod ołtarz główny. Papież Paweł V ofiarował na ten cel srebrny relikwiarz oraz nakazał zbudować obecne cyborium. Oryginalną posadzkę w stylu cosmatesca zastąpiono w 1728 roku cegłą. 12 kwietnia 1855 r. podczas uroczystości w pałacu pontyfikalnym, przylegającym do bazyliki, na której obecni byli papież Pius IX oraz dostojnicy papiescy z kongregacji Propaganda Fide, podłoga zawaliła się raniąc 57 osób. Doszło wtedy do renowacji kompleksu, a kościelną posadzkę z cegły zastąpiono marmurem. Dobudowano też 6 dodatkowych bocznych kaplic. Podczas II wojny światowej kościół troszkę ucierpiał, lecz został szybko odnowiony.
Do wnętrza bazyliki dostajemy się przez narteks, w którym odkrywamy marmurową płytę z oryginalną inskrypcją papieża Damazego poświęconą męczennicy. Wnętrze kościoła jest trójnawowe, podzielone kolumnami odzyskanymi z poprzedniej bazyliki konstantyńskiej.
Zdobią je piękne korynckie kapitele. Powyżej dostrzegamy empory, we Włoszech nazywane matroneami co po polsku oznacza „babiniec”. Zdobią je kolumny z VII wieku a nakrywa sklepienie z czasów przebudowy w 1855 r.
Nawa główna zamknięta jest absydą zdobioną wspaniałą mozaiką z VII w. z przedstawieniem św. Agnieszki jako bizantyjskiej cesarzowej.
U jej stóp widzimy symbole męczeństwa w postaci ognia i miecza. Po bokach stoją papieże: Honoriusz trzymający w dłoniach model nowej bazyliki oraz Symmachus, który jako ostatni pamiętał i restaurował oryginalną bazylikę z czasów Konstantyna. Łuk triumfalny zdobiony jest freskiem Pietro Gagliardi „Męczeństwo św. Agnieszki”.
W oczy rzuca się też XVII – wieczne cyborium, które wspiera się na porfirowych starożytnych kolumnach i przykrywa ołtarz, pod którym umieszczono wspomniane wcześniej szczątki sióstr.
Dziś relikwiarz można zobaczyć przez małą kratę schodząc do podziemnego korytarza zbudowanego w roku 1950. Na relikwiarzu odczytamy inskrypcję: “PAULUS V PONT MAX UT SS AGNETIS ET EMERENTIANAE CORPORA HONOREFICIENTUS CONDERENTUR ARCAM HANC ARGENTEAM FIERI IUSSIT IN EAQ(UE) SACRAS RELIQUIAS COLLOCAVIT A D MDCXV PONT XI”.
Ołtarz zdobi również niewielka statua św. Agnieszki wykonana przez Nicolas Cordier w 1605 r. Korpus posągu jest antyczny, autor dodał do niego jedynie głowę i kończyny. Tuż przy ołtarzu stoi świecznik paschalny z II wieku.
Za ołtarzem zaś widzimy tron papieski, również dość stary, datowany na VII wiek.
Nawa główna nakryta jest stropem kasetonowym pochodzącym z 1606 r.
Pośrodku widzimy św. Agnieszkę. Poza nią dostrzeżemy też św. Cecylię oraz św. Konstancję. Dekoracje ze złota są późniejsze niż sam strop, pochodzą z XIX wieku.
Nawa prawa kryje kilka kaplic: św. Augustyna, św. Szczepana i Wawrzyńca, w której zobaczymy piękny, marmurowy ołtarz z XV wieku autorstwa Guillermus De
Pereriis, ucznia Andrea Bregno.
U dołu ołtarzyka umieszczono głowę Chrystusa będącą kopią zaginionego dzieła Michała Anioła. Wykonał ją Nicolas Coldier. W nawie tej jest jeszcze jedna kaplica – św. Emerencjany.
Nawa lewa posiada następujące kaplice: Bractwa Najświętszego Serca Jezusowego, Madonny Pompejańskiej (zdobiona freskami z XV w.) oraz Pobożnego Zjednoczenia Córek Maryi.
Odnajdźmy teraz mieszczące się po prawej stronie schody z 1590 r., które korytarzem zaprowadzą nas na górę i wyprowadzą z kościoła.
Korytarz zdobią fragmenty płyt i dekoracji pochodzących z katakumb św. Agnieszki.
Schodami wychodzimy na dziedzińczyk otoczony budynkami klasztornymi, gdzie dawniej zamieszkiwali mnisi i mniszki. Zwróćmy uwagę na masywną, średniowieczną wieżę zegarową. Dostrzeżemy też piękną kampanilę opartą o absydę kościoła. Jej dolna część zbudowano po trochu z tufu a po trochu z cegieł pochodzi prawdopodobnie z czasów papieża Paschalisa II (XII w.). Powyżej widzimy część zbudowaną później, na zlecenie kardynała Giuliano della Rovere (XV w.).
Idąc dalej odnajdziemy miejsce, w którym wznosi się Mauzoleum Konstancji.
To najlepiej zachowane mauzoleum cesarskie w Rzymie. Zbudowane jako grobowiec dla Konstancji i jej siostry Heleny, dokładna data powstania nie jest znana. Prawdopodobnie wzniesiono je między rokiem 337 a 351. Szybko zapomniano jednak o pierwotnej funkcji i stworzono w nim baptysterium. W 1254 r. zaś papież Aleksander IV przekształcił je w kościół. W czasach renesansu budynek zaczęto uważać za pogańską świątynię Bachusa, gdyż znajdowały się w nim mozaiki przedstawiające winobranie. W XVII wieku kościół został odrestaurowany. Zniszczono jednak wtedy wiele mozaik. Kolejna przebudowa miała miejsce w wieku XIX, podczas prac dokonano kolejnych zniszczeń.
Mauzoleum do dziś pozostaje jednak jednym z najlepszych przykładów architektury wczesnochrześcijańskiej w Rzymie i nie tylko. Zbudowane zostało na planie koła. Wejdźmy do środka. Wejście poprzedzone jest fragmentami narteksu, który nie zachował się do dnia dzisiejszego.
Budynek podzielono na 2 części. Zewnętrzne kolumny wyznaczają jego pierwszą część, tzw. obejście. Nakryte jest ono sklepieniem kolebkowym zdobionym mozaikami z IV wieku.
Na białych tłach, z zachowaniem kompozycji geometrycznej, widzimy motywy zdobnicze w postaci owoców, kwiatów, ptaków. Odnaleźć też można sceny związane ze zbiorem winogron. Na panelach bocznych przy wejściu przedstawiono Konstancję oraz jej pierwszego męża Hannibaliana. Odnaleźć można również mozaiki z przedstawieniem „Traditio legis”
oraz „Traditio clavum”.
Warto pamiętać, że są to jedne z najstarszych zachowanych mozaik chrześcijańskich (rok około 360). W ścianach obejścia wykuto liczne nisze zdobione fragmentami fresków z XV, XVI i XVII wieku. W jednej z nich zobaczymy duży porfirowy sarkofag Konstancji.
To kopia, oryginał bowiem znajduje się w Muzeach Watykańskich.
Centralna część mauzoleum została podwyższona, nakryta jest kopułą o średnicy 22,5 m. opierającą się na 12 parach granitowych kolumn w porządku kompozytowym.
Kolumny wewnętrzne dźwigają kapitele dekorowane liśćmi akantu i gładkie woluty, wewnętrzne zaś liście gładkie a woluty zdobione. Niestety oryginalna kopuła, która dekorowana była Scenami ze Starego i Nowego Testamentu uległa zniszczeniu. Dziś zdobią ją freski z XVII wieku. Część centralna oświetlona jest promieniami padającymi przez 12 alabastrowych okien.
Na koniec ciekawostka. Kościół katolicki uznaje Konstancję za świętą, jednak niektórzy twierdzą, że to pomyłka. Ponoć kanonizowano zakonnicę o imieniu Konstancja, a po latach pomylono ją z córką cesarza. 😀
Wychodząc z Mauzoleum Konstancji zwróćmy uwagę na fragmenty antycznego muru po lewej stronie. To pozostałości oryginalnej bazyliki konstantyńskiej.
Wracamy na dziedziniec przed bazyliką.
Po lewej stronie zobaczymy drzwi prowadzące do katakumb św. Agnieszki. Św. Agnieszka pochowana została na istniejącym tu już w III w. cmentarzu hipogeańskim, który prawdopodobnie należał do jej rodziny. Do dziś zachowała się część najstarsza, zwana Rejonem 1. W IV wieku do oryginalnego cmentarza dodawano kolejne rejony, w sumie było ich 4, na 3 poziomach.
Cały kompleks został później zapomniany i pozostawiony sam sobie. Katakumby odkryto ponownie w XVI wieku. W wieku XVIII cmentarz został zniszczony przez poszukiwaczy skarbów. Katakumby składają się z 4 rejonów:
Rejon 1 – najstarszy, datowany na połowę III wieku, odkryty przez Mariano Armellini w 1869 r. To tu znajduje się grób św. Agnieszki.
Rejon 2 – datowany na początek IV wieku, najbardziej splądrowana część katakumb.
Rejon 3 – datowany na IV wiek. Największa część katakumb. Ciągnie się mniej więcej pod zabudowaniami klasztornymi oraz pod ulicą via Nomentana. Odnaleziony przez Armeliniego praktycznie w stanie nietkniętym, gdyż rabusie do niego nie dotarli. Większość znalezionych tu przedmiotów można obecnie oglądać w Muzeach Watykańskich.
Rejon 4 – Odkryty w 1972 r. Położony jest pomiędzy obecną bazyliką a tą konstantyńską. Ta część powstała już po zbudowaniu przez Konstantyna swojej bazyliki.
Katakumby można zwiedzać. Otwarte są od wtorku do soboty w dwóch turach: od 10:00 do 13:00 oraz od 15:00 do 18:00, poza środą, kiedy otwarte są tylko rano. Zwiedza się je z przewodnikiem, czas zwiedzania około 30 minut. Spacer zaczyna się o każdej pełnej godzinie.
Na tym kończymy drugą część spaceru wzdłuż via Nomentana. Część trzecia i ostatnia pojawi się wkrótce.
——————————-
Podoba Ci się Spacerownik po Rzymie? Postaw nam kawę, przy kawie teksty szybciej się piszą 😜
Bibliografia:
- BONITO OLIVA A., Architettura del sublime, Milano 2007;
- DE GUTTRY I., Guida di Roma moderna, Roma 1978;
- GIORGIO CARPANERTO, I quartieri di Roma, Roma 1997;
- CLAUDIO RENDINA, DONATELLA PARADISI, Le strade di Roma, Roma 2004;
- CLAUDIO RENDINA, I quartieri di Roma, Roma 2006;
- MARIO ARMELLINI, Le chiese di Roma dal secolo IV al XIX, Roma1891;
- CHRISTIAN HÜLSEN, Le chiese di Roma nel Medioevo, Firenze 1927;
- CLAUDIO RENDINA, Le chiese di Roma, Roma 2000.
